Borçlar ve Alacaklar

Tablo 1: Belgelere Göre Bedros'un Mal Varlığı

Miktar (Kuruş) Yüzde Olarak Oranı (%)

Mülklerin satışından elde edilen 99.940⁶⁶¹ 9

Eşyaların satışından elde edilen 39.582,22⁶⁶² 3

Tahsil olunacak alacaklar 1.041.234⁶⁶³ 88

Toplam 1.180.757,22⁶⁶⁴ 100

Ödenecek borç (Darphane'ye ve kişilere olan) 890.250 (1.780,5 kese) + 87.603,5 =977.853,5

Toplam (Kalan) 202.903,72

Bedros’un bu servetinin oluşumunda elbette ki darphane sarrafı olmasının payı büyüktür. Ancak Bedros’un darphane sarrafı olması, servetinin tek kaynağı değildir.

Aşağıda da görüleceği üzere, o, bu servetini farklı kaynaklardan besleyecek, girişimci

ruhu da bunu pekiştirecektir.

Darphane haricinde ise Bedros’un, muhtemelen, gemi ve başka inşaat işlerinde kullanmak için aldığı demir, kereste, mismar (çivi) vb. ile çeşitli eşyalardan Prusya tercümanı Hristo veled-i Frokik’e 783,5

⁶⁶⁶

kuruş, İskerlet veled-i İstavri'ye 6.150

⁶⁶⁷

kuruş, keresteci Vasil ve ortağı Toros'a 6.119,5

⁶⁶⁸

kuruş borcu vardır. Bunlara hazine başvekili Osman Ağa'dan emaneten aldığı 9.400

⁶⁶⁹

kuruşla birlikte, sabık Bâbü's-sa‘âde ağası Mehmed'e olan 5.970

⁶⁷⁰

kuruşluk borcunu da eklemek gerekir. Tablo 1'de de görüldüğü üzere Bedros'un mal varlığı, bu borçları ödemeye fazlasıyla yetmiştir.

Darphane haricinde büyük bir yekûn tutmayan ve sahiplerine geri iade olunan borçları Bedros, gündelik yaşamındaki bazı ihtiyaçlarını karşılamak için almıştır. Osman Ağa'dan emaneten aldığı para ile Bâbü's-sa‘âde ağası Mehmed'e olan borcun nedeni ise net değildir. Bu kişilerin yatırım amaçlı paralarını Bedros'a vermiş olmaları ihtimal dahilindedir. Ancak kesin bir hükme varmak zordur. Ayrıca Bedros'un, gerek ticari maksatlı gerekse kendi ve ailesinin gereksinimleri dolayısıyla başka alışverişler de yapmış olması muhtemeldir. Fakat kaynaklarda Bedros’tan alacağı olanların bu kadar az çıkması biraz şaşırtıcıdır. Bunun neden kaynaklandığını tam olarak açıklamak mümkün olmasa da, S. Faroqhi'nin vurguladığı, müsadere işlemlerinin ardından oluşan korku dolu ve kişilerin gıkını çıkarmasını engelleyen ortamın

⁶⁷¹

bir etkisi olsa gerektir.

666 31 kantar 3 rub' lenger tabir olunur 4 adet sefine demirinden olan bu borcu Prusya Tercümanı Bedros'un katlinden 5-6 yıl sonra talep ettiği için, kendisine alacağının yarısı olan 391,5 kuruşun ödenmesi uygun bulunmuştur. Bkz.: C.BH. 257/11903; HAT. 1411/57364.

667 İskerlet'in Bedros'tan çeşitli eşya semeninden 4.650 kuruş ile hayatında emriyle Marko nam zimmiye verdiği 1.500 kuruş olmak üzere toplam 6.150 kuruş alacağı vardır. Bkz.: MAD.d. 9742, s. 314; D.BŞM.

6930-115; İstanbul Kısmet-i Askeriye Mahkemesi Şeriye Sicilleri, No: 542, s. 119.

668 Keresteci Vasil ve Toros'un Bedros'tan alacağı, kereste (3.062 kuruş), mismar (500 kuruş), demir (1.969,5 kuruş) ve çilingir (588 kuruş) metaı semeninden olmak üzere toplam 6.119,5 kuruştur. Bkz.: MAD.d. 9742, s.

282; D.BŞM. 6902/8; İstanbul Kısmet-i Askeriye Mahkemesi Şeriye Sicilleri, No: 542, s. 133. Keresteci Vasil ve Toros’un bu alacaklarının geri iadesi, Bedros’un katlinin üzerinden 6-7 sene geçmesine rağmen hala yapılamamış gözükmektedir. Bu alacağın 1.699 kuruşu verilmiş olmakla birlikte, geri kalan 4.000 kuruş, öncelikle Bedros’un alacaklı olduğu İzzet Paşa kaynı Elhac İsmail Ağa’ya havale olunmuş, ancak bir sonuç alınamayınca, Yeni Han’da sakin İstavraki oğlu Yorgaki’ye ihale edilmiştir. Bkz.: MAD.d. 9746, s. 131.

669 AE.SABH.I. 74/5142.

670 MAD.d. 9718, s. 379.

671 Suraiya Faroqhi, "Zeytin Diyarında Güç ve Servet: Edremit Âyânından Müridzade Hacı Mehmed Ağa'nın Siyasi ve Ekonomik Faaliyetleri", Osmanlı'da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Edt.: Çağlar Keyder-Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2010, s. 85.

Tablo 2: Bedros'tan Alacağı Olan Kişiler

Kişi/Kurum Alacağın Niteliği Miktar/Kuruş

Darbhâne-i ‘Âmire 949.430,5

Prusya tercümanı Hristo (Figa) veled-i Frokik Otuz bir kantar üç rub‛ lenger ta‛bîr olunur dört ‛aded sefine timurlarından

783,5

İskerlet veled-i İstavri Eşyâ-ı ma‘lûme semeni ile

hâl-ı huyûtunda emriyle Marko nâm zimmiye verdiğinden

6.150

Keresteci Vasil ve Toros Ecnâs-ı kereste ve mismâr ve timur ve çilingir metâ‘ı semenlerinden

6.119,50

Sabık Babüssade ağası Mehmed Ağa 5.970

Hazine başvekili Osman Ağa Emaneten zimmet 9.400

Toplam 977.853,5

Bedros’un borçlu olduğu kişilere kıyasla, alacaklı olduğu kişiler

⁶⁷²

daha fazladır.

Yaklaşık yüz kişiden alacağı bulunan Bedros'un, alacaklarının kaynağını ise, ortaklarına verdiği sermaye akçeleri, çeşitli amaçlar için verilen kredi veya borçlar, dükkân, oda, harman gibi yerlerden alınan kiralar ile tuğla vb. ticaret metaının satışlarından elde edilen gelirler oluşturmaktadır. 40 ila 200 bin kuruş arasında değişen farklı değerdeki bu alacaklar, Tablo 1 ve 3’te de görüldüğü üzere, 1.041.234 kuruşluk bir toplama ulaşmakta ve Bedros’un mal varlığının %88’ini oluşturmaktadır

Tablo 3: Bedros'a Borçlu Olan Kişiler

Sıra No Kişi Bulundukları yer Borcun niteliği Miktar/

Kuruş

1 Abraham (ortağı) sermayeden 197.000

2 Abraham zimmi Karaağaç nısf harman kirası 180

3 Kanburoğlu şerbethanesi ustası Acı Dimitri Fener taşrasında ba temessük 1.500

4 Ahyolu metropolidi 2.250

5 Anaştaş zimmi dükkân gediği için verilen 1.509

6 Anderiya nam zimmi 3.682

7 Bakkal Arnabud Metro Tarabya 1.500

8 Balyabadra kocabaşıları 3.000

9 Baş yazıcı efendi 18.183,50

10 Başçukadar ağa 4.930,50

11 Bazergan Dimitri eşya bahasından 2.328,50

12 Bazı hademe 1.685,00

13 Berberbaşı ağa 509

14 Cerrah Lorenco (Lorenzo) 1.300

15 İzzet Paşa kaynı Çelebi Ağa

gayr-i ez teslimat kalan

zimmet 37.833

16 Musiki-i evvel Danyel zimmi Keşişhanede ba temessük 900

17 Darbhane kalcıbaşısı Sorpe 3.691,50

18 Deryadan midye ve istiridye ihracı içün temessük (Kime ait

olduğu belirsiz) temessük 40

19 Dimitraki 2.200

20 Dimitraki (oğlu) Abraham odasında sermayeden 10.000

21 Dimitraki Benari Yeniköy bir bab hane istiğlâli 1.300

22 Düzoğlu 76.743,50

23 Eflak canibinden gelen police (kimden geldiği belirsiz) 3.000

24 Mimar-ı esbak Elhac Musa Ağa ba temessük zimmet 250

25 Keban madeni emini Elhac Yusuf Ağa ba temessük zimmet 5.000

672 Bedros'un alacaklı olduğu kişiler ve borç miktarları ile ilgili bkz.: MAD.d. 9718, s. 370-374; D.BŞM.d.

5401; D.BŞM. 6806/112; HH.d. 14089, 14090 vd.

26 Hassa silahşorlarından Erzurum Gümrüğü emini Esad

Ağa 5.000

27 Filibe metropolidi 2.750

28 Francala dükkânı kirası Arnabud karyesinde 700

29 Füruht olunan çuka bahasından Galata'da handa çuka bahası 644

30 Füruht olunan pirinç 6.450,50

31 Füruht olunan saksonya bahası Galata'da handa saksonya bahası 778

32 Hazine-i Hümayun kethüdası Hafız Mehmed Ağa mücevher bedeli 21.652,50

33 Halil Ağa füruht olunan tuğla

bahasından 4.333,50

34 Harman kirası (kimin olduğu belirsiz) Hasköy'de

Halıcıoğlu'nda harman kirası 460

35 Harman kirası (kimin olduğu belirsiz) Karaağaç'da ve

Hasköy’de harman kirası 700

36 Hazine kethüdası başbaltacısı 1.440

37 Hazinedar Ağa 4.000

38 Hazineli Feyzullah Ağa 213,5

39 Hazineli Mustafa Ağa 967

40 Tüfenkçibaşı-i sabık Hüseyin Bey 4.273

41 İbrail metropolidi 500

42 İngiltere bazerganı 22.500

43 İskerlet zimmi pesend akçesi 9.000

44 İsmail Paşa 8.500

45 Darbhane-i Amire sarrafı ve ortağı İstefan 8.912,50

46 Kamburoğlu meyhanecisi Şişman Kostandin ve zevcesi halike

Mariyore Fener dükkân kirası ve diğer 1.980

47 Prusya tercümanı Kanorta veled-i Yako Büyükdere istiğlâl 16.636

48 Kasap Luka Tophane gayr-i ez teslimat kalan

zimmet 1.911,50

49 Kayıkçı Manol Tarabyalı 200

50 Kayseri metropolidi 1.000

51 Sabık Haremeyn muhasebecisi Kenan Efendi deyn 7.713

52 Keresteci Hristo Dolo ve şeriki Agusti Yeniköy 2.500

53 Keşişhaneden 1.500

54 Kıbrıs piskoposlarından/metropolidlerinden 40.000

55 Kızıl zimmi Karaağaç nısf harman kirası 100

56 Kömürcü Abdurrahman ve şeriki Yorgaki zimmi Cebeali İskelesinde 1.500

57 Kömürcü Yorgi İne Ada sefine için 2.400

58 Küçük (Cüce) Abdullah Ağa 5.500

59 Lala Memiş Ağa 250

60 Manol veled-i Hristo Foros Tarabya karyesinde ba temessük 200

61 Mardiros (Uzun) zimmi Karaağaç nısf harman kirası 50

62 Hazine kethüdası ağanın çukacısı Markor 600

63 Esbak bostancılar odabaşısı Mehmed Ağa 3.744

64

Sadr-ı esbak Halil Hamid Paşa'nın mahdumu müderrisin-i kiramdan Mehmed Arif Beyefendi ile hemşireleri

30.341

65 Menlik metropolidi 1.000

66 Mihayl zimmi Balkapanı 3.000

67 Hassa çakırcıbaşısı Muhammed (Mehmed) Emin Ağa 18.280,50

68 Nakşapare metropolidi 1.000

69 Nısf hamam icaresi Karaağaç 175

70 Nuhascı Yahudi 28.618

71 Veznedarbaşı Osman Ağa 21.500

72 Sabık muhasebe-i evvel Raif Ali Efendi deyn 8.519

73 Rodoslu Ahmed Ağa 350

74 Sabık Eflak beyi Mihail 1.000

75 Said Bey (Ağayandan) 4.517,50

76 Samako metropolidi 1.000

77 Sarraf Borinho 1.300

78 Sarraf Ohan 241,5

79 Sarraf Yorgaki veled-i Luka (Yorgaki veled-i Kokas)

(Kaynı ve ortağı, oğlu İstavraki'nin de ortağı) sermaye ve faizden akçe,

malı şirketden 93.000

80 Selanik metropolidi 1.000

81 Reissülküttap-ı sabık Seyyid Feyzullah Efendi Mısır 56.062

82 Silahdar Ağa 6.887

83 Simonet manastırı Aynoroz Ceziresi Siroz'da kain çiftlik

mahsulatından 6.500

84 Sonori zimmi Taşlı Burun harman kirası 400

85 Harem-i hümayun ağalarından Şakir Ağa 250

86 Tarıca nasraniye Arnabud Köy ve

Yeniköy

bir bab menzil ve bozahane

istiğlâli 1.000

87 Kalas gümrükçüsü Todori Karakasna ve şeriki Nikola Cigara

(ortakları) Kalas sermaye akçesinden 100.000

88 Tuğlacı Yanaki veled-i Yorgi (tuğla satışı için görevlendirdiği

vekili) Karaağaç ve Hasköy tuğla harmanlarından

sermaye akçesi 28.000

89 Yağcı Esnafı ba temessük deyni 5.000

90 Yahudi Salina oğlu nühas bahası 28.618

91 Yanaki zimmi Galata'da Havyarcı

Hanı'nda 1.600

92 Yenişehir metropolidi 3.000

93 Bedros'un akrabasından Yorgaki zimmi (ticaretle

meşgul) Eflak Canibinde 16.000

94 Saray-ı Hümayun kalfası Yorgi Kalfa 1.000

Toplam 1.041.234

Bedros’un alacaklı olduğu kişilere ve borç miktarlarına biraz daha yakından bakacak olursak, ortakları ve ortaklarında bulunan sermaye akçeleri ilk etapta dikkat çeker. Bu minvalde Bedros’un, sarraf Abraham’da 197.000 kuruş

⁶⁷³

, kaynı ve aynı zamanda oğlu İstavraki’nin de ortağı sarraf Yorgaki’de 93.000 kuruş

⁶⁷⁴

, oğlu Dimitraki’de 10.000 kuruş

⁶⁷⁵

, Tuna’da bulunan iki adet gemiden Todori Karakasna ve Nikola’da 100.000 kuruş

⁶⁷⁶

, tuğla üretimi yapılan harmanlardan Yanaki veled-i Yorgi’de 28.000 kuruş

⁶⁷⁷

alacağı vardır. Uzun yıllar ortağı olan sarraf İstefan’dan ise, sermaye akçesinden ziyade, bazı hesaplardan 8.912,5 kuruşluk bir alacağı söz konusudur.

⁶⁷⁸

Bedros'un bir sarraf olarak ortaklıklar kurması ve bu bağlamda sermaye akçeleri vermiş olması çok normaldir. Çünkü kendisi, daha önce de vurguladığımız üzere, 18.

yüzyılda Osmanlı maliyesinin önemli kurumlarından biri olan Darbhâne-i Âmire'yi finanse etmektedir. Dolayısıyla imparatorluk için bir nevi sübvansiyon görevi gören bu kurumu finanse etmek kolay olmasa gerektir. Ayrıca o, çevresinde kredi kaynağı olarak tanınan biridir. Bu açıdan hem servetini değerlendirme hem de daha fazla para kazanma noktasında bu tür sermaye yatırımları yapması ve gemi işletmeciliği, tuğlacılık gibi alternatif ticari işlerle de ilgilenmesi doğaldır. Aynı zamanda bu, onun, çok yönlü ve geniş bir ticari perspektife sahip olduğunun da göstergesidir.

Ortaklarındaki sermaye akçeleri dışında ise Bedros'un, İsmail Paşa (8.500 kuruş)

⁶⁷⁹

, İzzet Paşa'nın kaynı Çelebi (37.833 kuruş)

⁶⁸⁰

, Halil Hamid Paşa'nın oğlu Mehmed Arif Bey

673 D. 7217; MAD.d. 9718, s. 372.

674 D. 7217; AE.SABH.I. 29/2244; MAD.d. 9718, s. 371, 372.

675 D.BŞM.d. 5401; D.BŞM. 6806/112; MAD.d. 9718, s. 371; MAD.d. 9746, s. 171.

676 C.ADL. 78/4664. Todori ve ortağı Nikola Bedros’la bir bağları olmadığını iddia etmiş ve yüz bin kuruşluk bu borcun silinmesini talep etmişlerdir.

677 AE.SABH.I. 36/2684; MAD.d. 9719, s. 4.

678 D. 7217; MAD.d. 9718, s. 372.

679 D. 7217.

680 MAD.d. 9718, s. 372. Bir başka belgede Bedros’un alacaklı olduğu kişiler arasında İzzet Paşa kaynı Elhac İsmail Ağa da gösterilmektedir. Ancak İsmail Ağa’nın Bedros’a ne kadar borçlu olduğunu bilinmemektedir. Bkz.: MAD.d. 9746, s. 131.

ve kızı (30.341 kuruş)

⁶⁸¹

, reisülküttap Seyyid Feyzullah Efendi (56.062 kuruş)

⁶⁸²

, sabık Eflak voyvodası Mihail (1.000 kuruş)

⁶⁸³

gibi yüksek rütbeli devlet adamlarıyla, onların yakınlarından da alacağı vardır. Bunlara, birçok Enderun ağası (73.923 kuruş)

⁶⁸⁴

, Keban madeni emini Elhac Yusuf Ağa (5.000 kuruş)

⁶⁸⁵

, Erzurum gümrüğü emini Esad Ağa (5.000 kuruş)

⁶⁸⁶

, sabık Haremeyn muhasebecisi Kenan Efendi (7.713 kuruş)

⁶⁸⁷

, Balyabadra kocabaşıları (3.000 kuruş)

⁶⁸⁸

gibi bürokrasinin farklı katmanlarına mensup yönetici elitler de eklemlenir. Ayrıca darphane için çalışan ifrazcı ve kalcılarla

⁶⁸⁹

birlikte, çeşitli kentlerin metropolitleri, manastır ve keşişhane görevlileri

⁶⁹⁰

, sarraflar, tüccarlar, bazerganlar, tercümanlar ile cerrah, keresteci, havyarcı, meyhaneci, bakkal, kasap, kömürcü, tuğlacı, ekmekçi, yağcı, kayıkçı vesaireyi kapsayan, toplumun değişik kesimlerine mensup kişiler

⁶⁹¹

de Bedros’a borcu olanlar listesinde yerini alır.

Görüldüğü üzere Bedros'a borçlu olanlar, yönetici elitlerden çeşitli esnaf gruplarına kozmopolit bir portföy oluşturmaktadır. Bu kozmopolit portföyün nasıl oluştuğu konusunda kesin bir şey söylemek zor olsa da, Bedros'un devletle çalışıyor olmasının bundaki payının altını çizmek gerekir. Çünkü listede, bürokrasinin farklı katmanlarına mensup çok sayıda yönetici elitin yanı sıra, darphane için çalışan ifrazcı ve kalcılar bulunmaktadır. Bunlar haricindeki diğer borçlular ise, daha çok, satış, kira vb.

nedenlerden dolayı Bedros'la bir şekilde ilişki kurmuş kişilerdir.

681 MAD.d. 9742, s. 140.

682 C.ML. 720/29463.

683 Bu meblağ haricinde Eflak tarafından gelen 3.000 kuruşluk bir de poliçe bulunmaktadır. Bkz.: MAD.d.

9718, s. 371, 372.

684 Bu ağaların isimleri ve aldıkları miktarlarla ilgili bkz.: TSMA.E. 740/16=325/23; MAD.d. 9718, s. 374.

685 MAD.d. 9718, s. 372.

686 MAD.d. 9742, s. 85.

687 MAD.d. 9718, s. 373.

688 MAD.d. 9718, s. 372.

689 Düzoğulları'nın 76.743,5 kuruş ve kalcıbaşı Sorpe'nin 3.691,5 kuruş borcu vardır. MAD.d. 9718, s. 372, 374. Darphane ifrazcıbaşılığı ve kalcıbaşılığı ile Düzoğulları hakkında ayrıca bkz.: Ö. F. Bölükbaşı, ...Darbhâne-i Âmire, s. 52-59; F. N. Aysan, ...Düzoğulları.

690 Bedros'un, Filibe, Selanik, Kıbrıs, İbrail, Kayseri, Menlik, Ahyolu, Yenişehir, Samako, Nakşapare gibi birçok yerin piskopos ve metropolitleri ile Simonet Manastırı ve keşişhane görevlilerinden toplam 62.400 kuruşluk alacağı vardır. Bkz.: D.BŞM. 6808/92; D.BŞM.d. 5401.

691 Bu kişiler ve aldıkları borçlarla ilgili bkz.: MAD.d. 9718, s. 370-374; D.BŞM.d. 5401; D.BŞM. 6806/112;

HH.d. 14089, 14090 vd.

Bedros’un alacaklarının bir kısmı, özellikle de metropolitler ile yağcı esnafından olanlar

⁶⁹²

, kendisiyle birlikte, eşi, kızları ve zaten ortakları bulunan oğulları üzerine kaydedilmiştir. Bu da onların bir aile şirketi gibi çalıştığı izlenimini uyandırmaktadır.

Ayrıca eşi ve kızlarının borç-alacak ilişkisine girmiş olması, onların, hem ekonomik alanda aktif rol oynadıklarının hem de toplumda görünür olduklarının açık göstergesidir.

İlaveten, her ne kadar Bedros’un alacaklarının içinde satış, kira vb. gelirler yer alsa da,

onun, sarraflığın gereği olarak, borç-alacak ilişkisine girdiği ve kredi mekanizmasını

işlettiği çok açıktır. Dolayısıyla bu mekanizmanın, Bedros’un mal varlığının

oluşumundaki katkısı da ortadadır.

Belgede 18. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA MERKEZ-TAŞRA BAĞLAMINDA SARRAFLARIN İLİŞKİ AĞLARI: BİR SOSYAL AĞ ANALİZİ YÖNTEMİ (sayfa 163-169)