DSÖ’nün 2000 yılında hazırladığı raporda bir sağlık sisteminin dört ana unsuru olduğunu belirtmiştir. Bunlar yönetim (hükümetler), finansman, kaynak yaratmak ve hizmet sunumunundur (DSÖ, 2000:25).
Bir sağlık sistemi içerisinde faaliyet gösteren organizasyon sayısı ne kadar çok olursa olsun en son aşamada sorumluluk daima politika yapıcılarda bir başka deyişle ülke yönetimlerindedir. Bir ülkedeki yaşam kalitesini yükseltebilmek için politika geliştirme ve uygulama gücünü elinde bulunduran hükümetler, bu güç ile bütün bir sistemin girdilerinden ve çıktılarından da sorumludurlar. Bir başka deyişle etkinliğinden sorumludurlar. Genel olarak yönetimlerin bir sağlık sistemi içerisindeki sorumluluk alanlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz (The Child Survival Program, 2005:5-6).
Yönetimler, sağlık sisteminin sürekli gelişiminden, denetiminden, politika geliştirilmesinden ve düzenlemelerini yapmak.
Toplum içerisindeki bilgi seviyesini arttırmak
Toplumda yer alan bireyleri, kurumları sağlık politikalarının etkinliğini arttıracak şekilde harekete geçirmek.
Sağlık sistemi içerisinde yer alan sivil toplum örgütlerini, özel sağlık kurumlarını ve klinikleri ekinliği arttıracak düzeyde yönetme kabiliyetine sahip olmak.
Sağlık sisteminin finansmanını sürdürebilmek için yeteri kaynağı toplamak, bir araya getirmek ve dağıtmak.
Hükümetlerin sorumluluğu bir ülkenin sağlık sisteminin güçlü olmasında tek etken değildir. Geliştirilen politikalar ne kadar iyi olursa olsun, bunların uygulanmasında doğrudan etkili olan bölgesel yönetimler (valilik, belediyeler ve kaymakamlıklar vb.) ve özel sağlık kurumları da yaşamsal öneme sahiptirler (www.who.int, 2010).
Sağlık sisteminin ikinci unsuru ise kaynak yaratmaktır. Kaynakları en genel anlamıyla maddi ve beşeri olmak üzere iki temel başlık alında gruplandırabiliriz. Maddi
kaynaklar sağlık bakım organizasyonları için gerekli olan tıbbi malzemeleri belirtmektedir. Günümüzde, tıbbi malzemelerin geliştirilmesi ve üretilmesi ileri teknoloji gerektirmekte ve önemli bir pazar oluşturmaktadır. İnsan yaşamının kalitesini artıran yenilikçi ilaçları üreten araştırmacı ilaç firmaları, toplumun hizmetine sundukları bir orijinal ilacı geliştirmek için ortalama 1,3 milyar dolar ve 10 – 15 yıl zaman harcamaktadır. Bu firmalar her yıl düzenli olarak cirolarının yaklaşık %17'sini Ar - Ge yatırımlarına ayırmaktadırlar (Güner, 2010). Ayrıca sağlık sistemi bilgi, iletişim, genel rehberlik ve yönetimi de girdi olarak kullanmaktadır. Beşeri kaynaklar ise, sağlık hizmetini vermek için gerekli olan uzman, hemşire gibi insan unsurunu belirtir. Aynı zamanda sağlık sistemleri sadece beşeri kaynakları sağlamak ile yetinmeyip gelişimin bir aracı olan eğitim ve yatırım faaliyetlerini de gerçekleştirmelidir. Politika yapıcılar, sağlık sisteminin işlemesi için gerekli kaynakları yaratmak için çeşitli stratejileri izlemeli ve aradaki denge bozulduğunda treni tekrar amaca doğru giden raylara oturtmalıdır. Bunun için devamlı olarak ölçümler yardımıyla izlemeler gerçekleştirilmelidir (Tatar, 2007)
Sağlık sisteminin üçüncü unsuru finansmandır. Sağlık hizmetlerinin sunumu için harcamaların yapılması, söz konusu harcamaların finanse edilmesi için de yeterli ve sürekli olan kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır. Kaynakların temini, uygulanmakta olan sağlık sistemiyle doğrudan ilişkilidir. Sağlık sistemlerinin finansmanı, sosyal güvenlik sistemlerinin bir parçası olarak ele alınması gerekmektedir. Sağlık hizmetlerinin finansmanında doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki temel yöntem kullanılmaktadır (Aktan ve Işık, 2010a). Doğrudan finansman yöntemi, hizmetin bedelini doğrudan bireyin ödemesi anlamına gelmektedir. Dolaylı finansman yönteminde ise; hizmeti arz eden ile talep eden arasında üçüncü bir unsur olan ödeme kurumları yer almaktadır (Yıldırım, 1994). Bu kurumlara örnek olarak, kamuya ait olan sosyal güvenlik kurumları (SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı) ve özel sigorta şirketleri verilebilir. Bu yöntemde, sistemde olan bireylerin risk paylaşımı söz konusudur.
Sağlık sisteminin dördüncü unsuru ise hizmet sağlanmasıdır. Sağlık hizmetlerinin etkin sunumu, toplumsal gelişmenin en temel öğelerinden birisini oluşturmaktadır. Hizmet sunumunda etkinliğin sağlanmasında öncelikle sağlık hizmetlerinin nitelik ve niceliğinin arttırılması ve bu bağlamda devletin yarı kamusal mal niteliği olan bu hizmetlere önem vermesi bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna bağlı olarak toplumların sağlıklı olabilmeleri ve bunun sürekliliğinin sağlanabilmesi için
sağlık hizmetlerinin üretilmesi büyük önem taşımaktadır (Altay, 2007). Sağlık hizmetlerinin sunumunda yaygın olarak kullanılan iki yöntem bulunmaktadır. Bunlar, hizmetin devlet tarafından sunumu ve özel sektör tarafından sunumudur. Sağlık hizmetinin özel sektör tarafından sunulması yönteminde hastanelerin amaçları arasına kâr elde etmekte dâhil olmaktadır. Hizmetin finansmanı devlet kurumları ya da özel sigorta şirketleri tarafından sağlanabilmektedir. Sağlık hizmetlerinin devlet tarafından sağlanması yönteminde, özel bir firma ile sözleşme yapmak ya da merkezi bir yönetim ile hizmetleri yönetmek yoluna gidilebilmektedir. Bu sistemin finansmanı da doğrudan devlet gelirleri ile karşılanabilmekte veya aracı kurumlar kullanılabilmektedir (Aktan ve Işık, 2010b).
Sağlık sistemini oluşturan unsurlar ile sistemin amaçları arasında çok yönlü bir ilişki bulunmaktadır. Amaçları gerçekleştirmeye yönelik olarak yönetimler kaynakları sağlamalı, hizmet sunumunu organize etmeli ve hem kaynaklar için hem de hizmet sunumu için yeterli finansmanı sağlamalıdır. Finansman unsuru, sağlık sistemi içerisinde yer alan bireylerin adaletini de sağlamalıdır. Dört unsurunda ana amacı toplumların sağlığını iyileştirmektir. Aynı zamanda yönetim ve finansman unsurları bütün sistemlerin ortak (sosyal) amacı olan beklentilerin karşılanması ve adil finansman amaçlarının gerçekleşmesine yardımcı olurlar. Ortak amaçlar ile beraber sistemin dört ana unsur, toplumların sağlıklarının korunmasına ve iyileştirilmesine yardımcı olacaktır. Sağlık sisteminin unsurları ve amaçları arasındaki ilişki Şekil 2.3’de verilmektedir.
Yönetim Kaynakların Yaratılması Hizmet Sunumu Finansman Bekletilerin Karşılanması Adil Finansman Sağlık
Sistemin Unsurları Sistemin Anaçları
Kaynak: DSÖ, (2000) The World Health Report 2000. Health Systems: Improving Performance, Geneva, Switzerland, s. 25.