Sağlık sistemi sosyal bir sistemdir. Sosyal sistemler, çevreleriyle olan sınırın çizilmesinin zorlukları nedeniyle karmaşık yapıdadırlar. Sağlık sistemi de, sosyal sistemler içerisinde en karmaşık sistem özelliğini taşımaktadır. Sağlık sistemi genel olarak incelendiğinde, birbirlerinden çok farklı amaçları olan kurum ve bireylerin karmaşık ilişkileri görülmektedir. Sağlık sistemlerinin incelenebilmesi için öncelikli olarak alt sistemlerin ve bu alt sistemlerin karşılıklı ilişkileri analiz edilmelidir. Daha sonra girdiler, etkinlikler ve çıktılar sırasıyla ortaya konmalıdır (Kavuncubaşı, 2000).
Sistem olarak düşünülen sağlık sisteminin de basit bir sistemde bulunan girdi, çıktı, etkinlikler dönütler bulunmalıdır. Sağlık sisteminde girdiler, finans ve enformasyon, beşeri unsurlar, teçhizat vb. kaynaklar gösterilebilir. Ancak her zaman girdiler kaynak
değil bazı durumlarda politika yapıcıların ya da düşüncelerin kendileri de düşünülebilir. Ülkelerin ulusal yönetimlerinin yapacakları baskı ve etkilerin yanında, sivil toplum kuruluşları ve meslek odaları da etkileri kapsamında sisteme girdi olabilirler (Tengilimoğlu, Işık ve Akbolat, 2009). Sağlık sisteminin çıktıları bireylerin sağlığına pozitif etki sağlamaya yönelik olmalıdır.
Bir sistemin tanımının yapılabilmesi için öncelikle sınırlarının belirlenmesi gerekmektedir. Sağlık sisteminin sınırlarının belirlenmesi ise, toplumun pek çok kesimini birden etkilediği için çok zordur. Bir bireyin sağlık sistemine dâhil olması kendisini sağlıklı veya hasta olarak algılamasıyla ilişkilidir. Sağlık sistemi içerisinde bulunan bir bireyin sağlığı sosyal belirleyicilerden etkilenmektedir. Bu etki olumsuz yönde olursa birey kendisini hasta olarak algılayacak ve sistem içerisinde bu sorununa çözüm bulma arayışı içerisinde bulunacaktır. Ancak tedavi edici, koruyucu ve rehabilitasyon hizmetlerini almak isteyen birey bu hizmetlere ulaşmak isterse sisteme dahil olacaktır. Birey sisteme dâhil olduktan sonra bu hizmetlere ulaşmada sorun yaşamamalıdır.
Her bir sistem varlık sebebi olan tanımlanmış bir amaca sahiptir. Sağlık sisteminin amacı insan sağlığını geliştirmek olan faaliyetler şeklinde yapılan bir tanımlama, sağlık sistemini bütünüyle anlatmakta yetersiz kalacaktır. Sağlık sisteminin amaçlarının belirlenebilmesi için öncelikle, sistemde bulunan hasta olduklarını düşünen bireylerin ne tür sağlık hizmetine ihtiyaç duydukları hakkında bilgi toplanılmalı ve analizler yapılmalıdır. Toplanan bilgiler ışığında yapılan analizlerin sonuçlarına göre alınacak kararlar, sağlık sisteminin beklenmedik ihtiyaçlarını da karşılamalıdır. Proaktif değil, reaktif bir yönetim anlayışı sergilenmesi gerekmektedir. O halde sağlık sistemi, bir toplumun sağlık durumunu ileriye taşımaya yönlendirilmiş beşeri-maddi kaynaklar ve bu amacı gerçekleştirmek için yerine getirilen hizmetlerin bütünü şeklinde tanımlanabilir.
Bir başka şekilde sağlık sistemi; ülke genelinde var olan toplumsal ve kamu sektörü kaynaklarına, halkın katılımı ile bireye sağlıklı, mutlu, üretken ve nitelikli bir yaşam sağlamayı amaçlayan, sağlık sorunlarını en aza indirgeyecek örgütsel, çoğulcu bir sistemin alt bölümüdür (Sabuncu, Babadağ, Taşocak ve Atabek, 1994:24).
Sağlık sisteminin literatürde değişik tanımları bulunmakla birlikte, en geçerli tanım olarak DSÖ’nün tanımlaması gösterilebilir. DSÖ’nün hazırladığı 2000 yılındaki Dünya Sağlık Raporuna göre sağlık sistemi, toplumların sağlık durumlarını korumak ve
geliştirmek için faaliyet gösteren bütün organizasyon ve kaynakların toplamıdır. Sağlık sistemi bir toplumu merkezi, bütün bölgeleri, mahalleleri, toplulukları ve hane haklarını bütün yönleri ile içerisine dâhil eden karmaşık bir sistemdir (The Child Survival Program, 2005:5).
Sağlık sisteminin amaçlarını üç başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar sağlık, beklentilerin karşılanması ve adil finansman şeklinde adlandırılmaktadır. Bu üç amacın gerçekleşip gerçekleşmediği sistemin başarısı için kontrol edilmeli ve elde edilen dönütler neticesinde sağlık sisteminin geliştirilebilmesi mümkündür. Aynı zamanda, sağlık sisteminin amaçları eğitim, ekonomi, siyaset ve diğer sistemlerin amaçları üzerine de etkilidir. Bu etkileşim Şekil 2.2’de gösterilmektedir (DSÖ, 2000; Murray ve Frenk, 1999). Sağlık sisteminin ana amacı sağlığı geliştirmektir. Sağlığı geliştirme amacı iki ortak (sosyal) amaç olan beklentilerin karşılanması ve adil finansman ile ilişkilendirilmiştir.
Şekil 2.2 Sağlık Sisteminin Amaçları ve Diğer Sistemler İle Etkileşimi
Kaynak: Murray C.J.L. ve Frenk J., (2000), A Framework for Assessing the Performance of Health Systems. Bulletin of the World Health Organization, c.78, s.6, ss.719.
Amaçlardan ilki olan sağlığın geliştirilmesi ile toplumun ve bireylerin yaşam boyu sağlığın korunması ve sağlığı tehdit eden unsurların ortadan kaldırılması ifade edilmektedir. Toplumun sağlık kalitesi bireylerin sağlığına doğrudan etki ederek, ortalama yaşam beklentisini, bebek ölüm oranını ve ölüme neden olmayan sağlık sorunlarına da etki edecektir. Beklentilerin karşılanması ise, itibara saygı, bireysel özerkliğe saygı, gizliliğe saygı gibi müşteri odaklılığı işaret etmektedir. Müşteri odaklılık ise, sağlık ihtiyaçlarının karşılanması sürecinde bireyin algılanan kalitesini yüksek tutmaya yönelik faaliyetleri kapsamaktadır. Birey, sağlık hizmetinin sunumu sırasında aile ve arkadaş ve çevresinden alacağı sosyal yardımlaşmadan mahrum
kalmamalı, hizmet sunucularını tercih etme hakkına sahip olmalı, uygun yatak, oda ve yemeklere ulaşabilmelidir (DSÖ, 2000). Adil finansman ise, sağlık içerisinde sigorta ve sağlık hizmetleri kapsamında toplumun yoksul kesimleri statü olarak daha yüksek kesimlere göre daha az ödeme yapması gerektiğini belirtmektedir. Bireylerin gelirlerine göre sağlık ödemesinin amaçlandığı bir sağlık sistemi nispeten gelir kaynaklı eşitsizliklerin sağlıkta önüne geçebilecektir (Murray ve Frenk, 2000). Sağlık sisteminin yukarıda anlatılan amaçlarının yanında yardımcı amaçları da bulunmaktadır. Bunlar bakıma ulaşma, toplum katılımı, sürdürebilirlik ve yenilik olarak verilebilir (Yalçın ve Yıldırım, 2004).
İyi bir sağlık sistemi somut olarak toplumda yaşayan bireylerin yaşam kalitesini olumlu etkilemelidir. Örnek olarak, oğlunun bağışıklık sistemini tehdit eden hastalıklara karşı anneyi aşı tarihleri konusunda uyarırken, taşrada yaşayan bireylerin temiz su kullanımlarını da güvence altına alabilmelidir. Bir bireyin yine mevcut salgın hatalıklar hakkında bilgilendirilmesi de yine sağlık sisteminin görevleri arasındadır. Bütün bu bahsi geçen görevleri yerine getirebilme kapasitesi bir sağlık sisteminin gücü hakkında fikir verebilecektir. Günümüzde sadece hastaları tedavi eden bir sağlık sistemi anlayışından daha çok koruyucu ve önleyen bir sistem anlayışı mevcuttur. Bu yeni sistem anlayışının amacı artan tedavi maliyetlerini düşürmek ve kişiyi daha hastalığa yakalanmadan bilgilendirebilmektir. Örneğin yürütülen ulusal aşı kampanyaları, sigara karşıtı kampanyalar ve sağlıklı beslenme kampanyaları bu yaklaşıma birer örnek teşkil edebilir.