Veri zarflama analizi bir işletmenin verimliliği fiziksel girdi ve çıktı ölçütleri ile ölçtüğünden teknik verimlilik ile sınırlıdır. Yapılan çalışmalarda genellikle girdi değişkenleri olarak hastanelerin yatak sayıları, uzman hekim sayısı, hemşire sayısı, hastane giderleri, ameliyathane sayısı gibi analize dâhil edilmektedir. Çıktı değişkenleri
ise, ayakta tedavi olan hasta sayısı, ameliyat sayısı, yatak devir hızı, hastane döner sermaye gelirleri, ölüm ve doğum sayıları olarak belirlenebilir.
Temür ve Bakırcı (2008) Türkiye’de Sağlık Bakanlığı’na bağlı hizmet veren 81 ildeki 846 adet Devlet Hastanesinin (yataklı tedavi kurumlarının) iller ve bölgeler bazında 2003, 2004, 2005, 2006 yılları itibariyle performanslarının değerlendirmesini yapmışlardır. Performans değerlendirmesinde; hastanelere ait uzman ve pratisyen hekim sayıları, yatak sayısı ve döner sermaye harcamaları gibi değişkenler girdi olarak kullanılacak, poliklinikte ve yatarak tedavi gören hasta sayısı, ölen hasta sayısı, yapılan ameliyat sayıları, döner sermaye gelirleri ve doğum sayısı gibi değişkenler de çıktı olarak kullanılmıştır.
Güleş, Öğüt ve Özata, (2007), SSK hastanelerinin etkinlik düzeylerinin belirlenmesi ve etkin çalışmayan hastanelerde ne kadar girdi/çıktının atıl durumda bulunduğunun tespit edilmesi amacıyla bir çalışma gerçekleştirilmiştir. VZA yöntemine girdi değişkeni olarak; yatak sayısı, uzman hekim sayısı, pratisyen hekim sayısı ve hemşire-ebe sayısı, çıktı değişkeni olarak ise; muayene sayısı, ameliyat sayısı ve yatan hasta sayısı alınmıştır.
Öztürk (2010) yaptığı çalışmada, üniversite hastanelerinin verimlilik düzeylerini VZA tekniğinden faydalanılarak ölçmeyi ve üniversite hastanelerinin verimliliğinin artırılmasında dış kaynak kullanımının etkisini ortaya koymayı amaçlamıştır. Araştırma kapsamında 39 üniversite hastanesinin 2007 yılı verileri kullanılmıştır. VZA yöntemi ile verimlilik ölçebilmek için girdi değişkeni olarak; yatak sayısı, uzman hekim sayısı, pratisyen hekim sayısı; çıktı değişkeni olarak ise; ayaktan muayene sayısı, yatan hasta sayısı, yatılan gün sayısı ve ameliyat sayısı alınmıştır.
Çalışma örneklerinin sayılarının arttırılması mümkündür. Ancak, veri zarflama analizi için ele alınacak olan değişkenlerde bir farklılık olmayacaktır. Hastaneler günümüzde bilgi teknolojilerinin gelişmesi ile beraber daha fazla veri üretebilmektedirler. Ancak, özellikle de ülkemizde hala hastane bilgi sistemlerinin istenilen seviyede kullanılmaması ya da etkin kullanılmaması nedeniyle hastanelere ait veri elde edilmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Bu nedenle hastaneler ile ilgili veri zarflama analizinde girdi ve çıktı değişkenleri benzerlik göstermektedir.
Veri zarflama analizinde dikkat edilmesi gereken bir diğer önemli husus ise karar birimlerinin seçimidir. Karar birimleri, kullandıkları kaynaklar ve ürettikleri çıktılardan
sorumlu birim olarak tanımlanmış olmalıdır. Aynı zamanda karar birimlerinin yaptıkları üretim açısından da birbirilerine oldukça benzer olmaları gerekmektedir. Aynı girdileri çıktılara dönüştürmeleri gerekirken, benzer ortamlarda yer alıyor olmaları çalışma sonuçlarının anlamlılığı açısından önemli görülmektedir (Karahan ve Özgür, 2009).
Veri zarflama analizi ile ilgili olarak yukarıda verilen tanımlamalar ışığında hastane verimlilik analizlerinin teknik anlamda değerlendirildiği sonucuna varılmaktadır. Ancak hastaneler sağlık hizmeti sağlayan kurumlardır. Sağlık hizmeti sağladıkları bireyler ise birbirleri ile ve toplumla devamlı etkileşim içerisindedirler ve bulundukları çevredeki sağlığın sosyal belirleyicilerinden etkilenmektedirler. Bu kapsamda bireyleri sağlıklarına kavuşturmak amacı ile hizmet veren hastanelerin girdileri arasında insan unsuru da bulunmaktadır. Hastanelere her yıl bulundukları ilin nüfus oranlarına göre binlerce birey gelmektedir. Bu bireyler doğal olarak sosyal statü, gelir, cinsiyet, eğitim vb. alanlarda çeşitlilik göstermektedirler. Bu kapsamda, hastanelerin de çevreleri ile sıkı bir etkileşim içerisinde olduğu düşünüldüğünde, karar birimleri olarak seçilen hastanelerin benzer ortamlarda yer almalarının yanında benzer bireylere hizmet vermeleri de önemli bir etken olacaktır. Çevre bireyin sağlığını etkileyecek ve birey de hastaneye gidecektir. Hastane çevrenin birey üzerindeki etki neticesinde doğal olarak ortamdan etkilenecektir. Bu durumda hastane çıktıları sağlığın sosyal belirleyicilerinden etkilenecektir. Çünkü, hastaneye gelen bireyler etkilenmektedir.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. SAĞLIĞIN SOSYAL BELİRLEYİCİLERİ İLE HASTANE
PERFORMANSLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ ÜZERİNE BİR
UYGULAMA
4.1 ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI
Sağlık; ölçümlenmesi oldukça karmaşık tanımlama biçimi ile bedensel, ruhsal ve sosyal iyilik hali olarak tanımlanmaktadır. Her yıl bireylerin sağlıklarının korunması ilerletilebilmesi için ülkeler kaynaklarından önemli bir miktarı sağlık sistemlerine aktarmaktadırlar. Kapsamı, sağlığı doğrudan etkileyen faaliyetler olan sağlık sistemleri birçok parçadan oluşmaktadır. Sağlık sistemleri içerisinde bireylere yönelik olarak sağlık hizmetlerinin verilmesinde en büyük rol hastanelerdedir. Hastaneler bugün, toplumda bireylerin ve toplumların sağlıklarının geliştirilmesi için önemli bir yere sahiptir. Bu önem hastanelerde tedavi edici hizmetler sunulurken, bir yandan da toplumu sağlık sorunlarından büyük ölçüde korumaya yönelik hizmetler sunuluyor olmasından kaynaklanmaktadır.
Hastaneler bir sistem yaklaşımı içinde ele alınıp tanımlanabilir. Buna göre hastaneler; dinamik, değişken bir çevre içinde, aldıkları girdileri dönüştürme süreçlerinden geçirerek, çıktılarının önemli bir kısmını gene aynı çevreye veren, geribildirim mekanizmasına sahip sistemlerdir. Bu sistemin etkin bir şekilde çalışabilmesi için kaynaklarının amaçlara en uygun şekilde dağıtılması gereklidir. İşte bu nedenle sahip oldukları kaynaklarının daha verimli bir şekilde kullanılabilmesi için performanslarının değerlendirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Hastane performansının ölçülmesi üzerine birçok ülkede literatürde çok sayıda çalışma yapılmaktadır. Bu çalışmaların amacı, hastane performanslarını ölçerek kalite seviyelerinin artırılmasıdır.
Hastaneler çevreleriyle sürekli bir alış veriş içerisindedirler. Bu etkileşim neticesinde, hastanelerin elde ettikleri performans çıktıları bulundukları ortamların özelliklerinden etkilenecektir. Bireyleri sağlığına kavuşturma görevini üstlenmiş olan hastanelerin performans çıktıları aynı zamanda bireylerin sağlığını etkileyen sosyal
faktörlerden de etkilenecektir. Bu kapsamda, konusu “Türkiye’de Sağlık Sistemi ve Kamu Hastanelerinin Performanslarının Değerlendirilmesi”, olan çalışmada sağlığı etkileyen sosyal belirleyiciler ile hastane performansları arasındaki ilişki istatistiksel analiz teknikleriyle ortaya konmaya çalışılacaktır.
İlişkinin analiz edilebilmesi için, toplam 28 farklı il merkezleri ve ilçelerinde faaliyet gösteren kamu hastanelerine ilişkin performans çıktıları ile hastanelerin bulundukları yerlere ilişkin sosyoekonomik değişkenlere ait değerler kullanılmıştır. Veriler Ek-1’de sunulmaktadır.
Hastanelere ilişkin olarak analize dahil edilen performans değerleri Sağlık Bakanlığı’nın 2001 senesine ait Yataklı Tedavi Kurumları İstatistik Yıllığından elde edilmiştir. Çalışmada toplam 177 hastaneye ait veriler kullanılmıştır.
Hastanelerin bulundukları ilçelere ilişkin olarak veriler, 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarından elde edilmiştir. İlgili veriler, Devlet Planlama Teşkilatı’nın 2004 yılında yapmış olduğu “İlçelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” isimli çalışmadan derlenmiştir.