İkmal ve iaşe temini konusunda önemli olan diğer bir husus da cephede ve cephe gerisinde yeterli sağlık hizmetlerinin verilmesiydi. Ancak savaş sırasında birçok alanda olduğu gibi sağlık hizmetleri konusunda da eksiklikler vardı. En ziyade eksiklik personel yetersizliğiydi. Ordunun kâfi miktarda doktor, eczacı ve sıhhiye eri yoktu. Olanlar da genelde Gayr-i Müslimlerdi. Her taburda 1 doktor, 1 cerrah, 1 eczası bulunması gerekmekteydi. Bu nedenle Avrupa’dan anlaşmalı olarak İngiliz, Fransız ve Avusturyalı 100’den fazla doktor getirtildi473
. İngiltere Kızıl Haç Kurulu tarafından savaş alanlarına doktorlar ve cerrahlar gönderildi474
. Hastabakıcı olarak ayrı ayrı alay ve birliklerden alınan erler bulunmaktaydı475
. Bunun yanında yabancı ülkelerden gönderilen hastabakıcılar da mevcuttu. Saksonya Kraliçesi, yaralıların bakımı için 12 hemşireyi İstanbul’a göndermişti476
. Bazen de halktan gönüllü kişiler, yaralıların bakımında mevcut sağlık personeline mümkün mertebe yardımcı oldular.
Hastaneler savaş döneminde yeterli gelmemişti. İstanbul’da bulunan Haydar Paşa Hastanesi 920 hasta, Bâb-ı Seraskeri Hastanesi 350 hasta, Tophane-i Amire’ye bağlı olan Zeytinburnu Hastanesi 50 hasta, Liman-ı Kebir Hastanesi 100 hasta, Mekteb-i Harbiye-i Şahane Hastanesi 30 hasta, Çatladıkapı Hastanesi 342 hasta, Heybeliada’daki Mekteb-i Bahriye Hastanesi 10 hasta bakabilecek kapasitede olup, Gureba ve Haseki Nisa Hastaneleri de gerektiğinde askerlerin tedavisi için kullanılmaktaydı477
.
473
Şadi Sükan, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri, 1877 - 1878 Osmanlı - Rus Harbi, Kafkas Cephesi Harekatı, s. 44
474 Charles S. Ryan, Kızılay Emri Altında Pilevne ve Erzurum’da (1877-1878 Rus-Türk Harbi), s. 17
475 Charles S. Ryan, Kızılay Emri Altında Pilevne ve Erzurum’da (1877-1878 Rus-Türk Harbi), s. 54
476 “…Zât-ı haşmet-penâhileri mütevakıf oldukları şi‘âr ve insaniyet ve hem şefkat iktizasınca mecruhiye
askere bakmak üzere on iki nefer kadınlardan Baron dö Grizen tefrikan Dersaadet’e iğram olmuşdur…” Bkz. BOA. HR.TO 496/96
477Dersaadet’te bulunan Haydar Paşa Hastanesi 920 hasta, Bâb-ı Seraskeri Hastanesi yaklaşık 350 hasta,
Tophane-i Amire’ye bağlı olan Zeytinburnu Hastanesi 50 hasta, Liman-ı Kebir Hastanesi 100 hasta, Mekteb-i Harbiye-i Şahane Hastanesi yaklaşık 30 hasta, Çatladıkapı Hastanesi 342 hasta, adadaki Mekteb-i Bahriye Hastanesi 10 hasta, bakabilecek kapasitede olup, Gureba ve Haseki Nisa Hastaneleri de mevcuttu. Buralar sürekli teftiş edilerek eksiklikler rapor edilmekteydi. Buaralar hastaların kalabilmesi için temizlik, giyecek, yiyecek bakımından yeterli hastanelerdi. Ancak askerler arasında salgın hastalıklar baş göstermişti ve geren tedbirlerin alınması istenmekteydi. Buarlarda tedavi gören yaralı ve hasta askerlere ihtimam gösterilmekte, sık sık hatırları sorulmaktaydı. Hastanede görevli doktor, hasta bakıcı gibi kişiler işlerini iyi yapan kişilerdi. Bazı hastanelerde ortodontist te bulunurken bazı hastanelerde burun
Malatya’da bir tane hastane mevcut olup yaklaşık 700 yatak kapasitesi mevcuttu478
. Bahsi geçen hastaneler gerek çalışan gerekse tıbbi malzeme açısından yeterli ve sıhhi şartları uygundu. Kavak Karantinahânesi de hastaneye çevrilerek Kızılay’a devredilmişti479. Bu hastanenin kapasitesi 497 yataktı. Ancak bunlar savaş sırasında yeterli gelmemiş, gerek hastane binası gerekse sağlık ekipleri açısından çok büyük eksiklikler olup, yaralılar gerektiği gibi tedavi edilememişti.
Erzurum, Kars, Ardahan, Batum, Erzincan ve Trabzon’daki hastanelerin yatak kapasitesi savaş nedeniyle 100’e çıkarılırken Sohum, Eleşkirt’de 750 yataklı, Van’da 500 yataklı hastane açıldı480
. Ancak Kafkas cephesindeki en donanımlı hastane Erzurum’daki merkez hastane olduğundan, yaralıların ilk tedavisi yapıldıktan sonra buraya gönderilmekteydiler. Yaralı ve hasta sayısı giderek arttığından gerek sıhhi açıdan, gerek yatak sayısı bakımından hastaneler yetersiz kaldı. Hastanelerin yeterli olmadığı savaş bölgelerinde yerel halktan servet sahiplerinin konakları, okullar, mahkeme binaları, hatta camiler bile hastane olarak kullanıldı481
. Kars Hastanesi Başhekimi Galip Bey, artan yaralı ve hastalar için civardan parça parça ev kiralamak zorunda kaldı482
. Hastanelerde bulunan şilte ve yorganlar yetmediği için birçok yaralı, çamaşırsız ve yorgansız olarak sırtlarındaki elbiselerle tahta zemin üzerinde yatırıldı. Yaralıların üzerindeki elbiseler kırk elli gün kadar değiştirilmeden ya da çamurlar içerisinde haftalarca kaldı. Yaralı ve hasta sayısı o kadar fazlaydı ki, bütün hastaları bazı zamanlarda birbiri üstüne yığmak zorunda kaldılar. Muhasara altına alınan yerlerdeki hastaların her birine yol parası verilerek memleketlerine gönderildiler483
. Hastalar soğuk havalarda koğuşlarda bulunan sobalar veya kendilerine verilen battaniyelerle ısıtılmaya çalışıldı. Ancak bütün bunlardan da vahim olanı bazı hastane başhekimlerinin bazı gibi uzuvlarını kaybetmiş kişilere gümüşten yapılan burunlar nakledilmekteydi. 29 Zilhicce 1293/ 15 Ocak 1877 BOA. YPRK.MYD 1/2
478 BOA, Y.PRK.MYD aynı belge
479 Kavak Tahaffuzhânesi hastaneye çevrilerek 497 yatak kapasitesiyle Kızılay’a devredildi. 25-28
Temmuz 1877, BOA., Y.PRK.SH 1/2 480
Şadi Sükan, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri, 1877 - 1878 Osmanlı - Rus Harbi, Kafkas Cephesi Harekatı, s. 217
481 Erzurum rüşdiyesi muallimine gönderilen bir yazıda Erzurum rüşdiye mektebi ordu-yı hümâyûn
tarafından hastane ittihaz olunduğundan buradaki talebelerin başka bir yere tahliye edilmesi gerektiği ya da ya da mekteb-i rüşdiye için yeni bir yer bulunması gerektiği bildirildi. Bkz. BOA. MF.MKT 50/32, Üsküdar’da Paşa Kapısı’nın hastane olarak kullanılmasından dolayı buradaki mahkemenin adliye ve zaptiye nezaretlerinin bilgisi dâhilinde başka bir mahalle sevk edilmesi gerektiği, buradaki rüşdiyenin de tahliye edilmesi gerektiğine dair cevap. Bkz. BOA. MF.MKT 50/64; Charles S. Ryan, Kızılay Emri Altında Pilevne ve Erzurum’da (1877-1878 Rus-Türk Harbi), s. 73-81
482 ATASE, ORH, Kutu: 63, Gömlek:32, Lef 1
483 Kars’ın düşmesiyle, buradaki 2500 hastaya yolluk 30’ar kuruş verilerek memleketlerine gönderilmesi
115
başhekimlerin savaş sırasında görevlerini gereği gibi yerine getirememesidir484
. Bu kişiler, sadece işlerini yapıyor gibi görünmek için hastalara mum, yorgan, çamaşır, vs. ihtiyaçların küçük bir kısmını temin ettiler485
. Şehir topa tutulurken görevlerini unutup, hastalık bahanesiyle evlerine çekilip, tehlike geçtikten sonra ortaya çıktılar486
. Hastalara verilmesi gereken tayınat parasını israf ederek hastaların aç kalmasına neden oldular487
. Savaş sırasında Hilal-i Ahmer Cemiyeti tarafından, cephe gerisinde 9 seyyar hastane ve İstanbul’da dört ilkyardım hastanesi faaliyete geçirilerek, 1 Ağustos 1877 tarihinden 30 Haziran 1878 tarihine kadar, 25.115 yaralı ve 13.896 hasta olmak üzere toplam 39.011 kişiye hizmet verildi488. Ayrıca Varna’da da Hilal-i Ahmer hastanesi kuruldu489. Hükümet, Mösyö Eselid adlı bir şahısla Anadolu ve Rumeli’de, kumandanların belirleyeceği yerlerde seyyar hastaneler kurulması için anlaşma yaptıysa da seyyar hastaneler490, savaş boyunca yeterli olamadı. Doğu cephesinde seyyar hastane zaten mevcut değildi491. Hastaneler, beyaz renkli Kızılay bayrağıyla belirlenmiş olmasına rağmen bazı zamanlarda Rusların ateşine maruz kalarak içindeki yaralı ve görevlileriyle birlikte top atışına tutuldu492
. Rusların bu hareketi Cenevre Sözleşmesine aykırı bir davranıştı. Çünkü sözleşmeye göre gerek Kızılhaç gerekse Kızılay bayrağı olan yerler düşman ateşi altında tutulmayacaktı493
. Savaşın bitiminden sonra da yaralıların sevki ve Rus zulmünden korunması ayrı bir sorun oldu. Kaybettiği
484 Kars hastanesi Ser-tabibi Galip Bey, görevini kötüye kullandığı için, bu kişinin işlerini takip etmek
üzere bir memur gönderilmesi istendi. ATASE, ORH, Kutu: 63, Gömlek:32, Lef 2
485 ATASE, ORH, aynı belge
486 ATASE, ORH, aynı belge
487
ATASE, ORH, aynı belge 488
Muharrem Uçar- Süleyman Deniz, “Türk Tarihinde Askeri Sağlık Hizmetleri”, TAF Preventive Medicine Bulletin/TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, Volume: 11, Issue: 1, Gulhane Medical Faculty Dpt.
of Public Health Yayınları, Ankara 2012, s. 110
489 “… Varna’da tesis kılınan Hilal-i Ahmer hastanesinin dahi ikmâl-i nevâkısı içün mahal-i mezkûr
komite reisi …” 25-28 Temmuz 1877 BOA., Y.PRK.SH 1/2 490
8 Nisan 1877 tarihli Viyana sefaretinden gönderilen telgrafın tercümesine göre: yerleri kumandan paşalar tarafından belirlenmek üzere Rumeli ve Anadolu’da seyyare hastaneler tesis edilecektir. Bu hastanelerin yapımı için gerekli malzeme ve levazımat gümrükten muaf tutulacak, ayrıca memurin-i askeriye ve hastane doktoru beyninde teshil-i münasebat için Fransızca veya İngilizce bilen memur atanması, hastane memurlarıyla edavatı için Salib-i Ahmer istimalâta müsaade eder mi diye suali hakkında berat-ı evvelin kendisine verilmesini istenmiştir. Bkz. BOA. HR.TO. 126/42
491 Mehmed Arif Bey, Başımıza Gelenler, s. 55
492
ATASE, ORH, aynı belge; Turhan Şahin, Öncesiyle ve Sonrasıyla 93 Harbi, s. 105; Hüseyin Raci Efendi, Zağra Müftüsünün Hatıraları, s. 230; Mehmed Arif Bey, Başımıza Gelenler, s. 53
493 Osmanlı devleti bu sözleşme gereği haç yerine hilal kullanabilecekti. “When, the Turkish Government
shall have, with the previous consent of Russia, adopted in place of the Geneva red-cross flag a special distinctive badge for its hospitali and ambulances, the commanders of the belligerent armies will take all the measures necessary to ensure the inviolability of establishments and persons placed under the protection of this distinctive badge, in conformity with the Geneva Convention, if the stipulations of the latter are observed by the Ottoman authorities”. The London Gazette, June 5, 1877; Mehmed Arif Bey, Başımıza Gelenler, s. 429
topraklardan çekilmek zorunda kalan Osmanlı Devleti, yaralı askerlerin herhangi bir müşkül duruma düşmemesi için İngiltere’ye müracaat etti494. İngiltere, boşaltılan
yerlerdeki yaralı askerlerin durumu için Rusya ile irtibata geçeceğini, Rusya’nın yararlılara iyi davranacağından umutlu olduğuna dair bir cevap verdi. Ancak beklenenin aksine Rusların işgali ve zulmü neticesinde yaralılar, kurşunlanarak veya süngülenerek öldürüldü.
Ameliyatların yapılması için narkoz olarak kloroform kullanılmaktaydı ki o da yok denecek kadar az miktardaydı495. Bir miktar karbolik, su ile karıştırılarak496 veya potasyum permanganat dezenfektan olarak kullanılıyordu497. İlaç yapımı yeterli değildi. Yaraların sarılması ve temizlenmesi için tiftik ve beze ihtiyaç vardı. Ameliyat masası olarak sağda solda mevcut sedirler kullanıldı. Ameliyatlar, yaralı sayısının aşırı derecede çok olmasından dolayı üstün körü yapıldı. Yaralıların çabuk iyileşmesi için merkez depolardan çorba, pirzola, süt gibi gıda maddeleri verildi498
. Sargı bezi ve kefenlik bez bulma konusunda da sıkıntı yaşandı499
.
Rusların ise toplamda 57.209 yataklı 78 hastanesine ek olarak Karadeniz’de muhtelif yerlerde 15.500 yataklı yurtiçi hastanesi ile savaş bölgelerinde sabit ve seyyar hastaneleri mevcuttu500. Ayrıca tıbbi malzeme, doktor, sağlık memuru mevcudunu yeterli miktarda temin etti501.