3. OSMANLI DEVLETİ SON DÖNEMİNDE TRABLUSGARP
3.4 Sıbyan Mektepleri (Küttâb Okulları)
Sözlükte “yazmak” anlamındaki ketb kökünden ism-i mekân olan mekteb (çoğulu mekâtib) günümüz Türkçesine göre “okul” anlamına gelmektedir. Araplar okula küttâb da demişlerdir. Fakat dil âlimlerinden Müberred, küttâbın “öğrenim gören
161 Çabuk, a.g.m., s.225; L. Anderson, “Nineteenth-Century Reform in Ottoman Libya”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 16, No. 3 Cambridge, 1984, s.332.
162 Kavas, a.g.m., s.530.
çocuklar” yani sıbyan mânasına geldiğini ileri sürmüş ve öğretim yapılan yere bu adın verilmesini yanlış bulmuştur. Esasen Hz. Peygamber devrinden beri okuma yazma veya Kur’ân öğretilen okullara küttâb denilmiştir. XIX. yüzyıldan itibaren ise mektep kelimesi, geniş anlamda ve bugünkü okul karşılığında eğitim kurumlarının başına getirilerek kullanılmıştır. Mekteplerin büyük kısmının ilk dönemlerden itibaren özel bir binaya sahip olmadığı anlaşılıyor. Umumiyetle çocuklara ders veren hocalar mahallenin mescidinde bir ders halkası oluştururlardı. İlerleyen süreçte camilerin yanında müstakil mekteplerin yapıldığını da söylemek mümkündür. Çocuklar mektepte okuma yazma öğrendikten ve Kur’ân-ı Kerîm’i hatmettikten sonra daha ileri seviye derslerine mescidlerde devam ederlerdi.Ders müfredatında genellikle Okuma-yazma, Gramer, Kur’ân, Hadis, Şiir ve Matematik gibi dersler bulunurdu.163 Mektepler yani Küttâb okulları, içi Kur’ân talim ve usûlü, yazı ve kıraat öğretirdi.164
Bahsi geçen okullar, tarihî manada ele alındığında, Hz. Peygamber (a.s.)’dan sonra Hulefâ-i Râşidîn devrinde yayılmışlardır. Burada sunulan eğitimin kendine has adabı, yöntemi ve usulleri vardır. Buralardaki eğitim; eğitim metotlarında uzmanlaşmış ve Müslüman çocuklarla ilgilenme ve onları yetiştirme konusunda tamamen İslâmî terbiyeyi esas almış uzman hocalar yoluyla gerçekleştirilmiştir.165
İslâmî fetihler arttıkça Sıbyan mekteplerinin sayısı da artmıştır. Trablusgarp Vilâyeti’nin hemen her yerinde de yaygınlaşan bir eğilimle karşılaşılır. Eğitim merkezleri ve mektepler konusunda envanter ve kayıt gibi resmî süreçler dışında Osmanlı yönetiminin herhangi bir yardım ve himayesi olmamıştır. Bu durum Trablusgarp Vilâyeti’nde uzun bir müddet bu şekilde devam etmiştir.166
Vilâyet mekteplerinin (Kur’ân evlerinin ) eğitim programına göre dersler, genellikle sabah erken saatte başlar, gece yarısına kadar devam ederdi. Sabah erkenden yeni levhalara başlanır, daha sonra da eski levhaların sunumu başlardı. Bundan sonra ise öğrenciler öğlen ortasına kadar tilavete devam eder ve öğlen saatinde de yemeklerini
163 Nebi Bozkurt, “Mektep”, DİA, C.29 (2004), s.5-6.
164 Abdullah el-Ömeri, Târih el-‘ilm inde’l-Arab, Dâru Mecdelawi li’n-neşr ve’t-Tevzi’, Amman, Ürdün, 1990, s.18-19.
165 Muhammed bin Sahnûn, el-Edebu’l-Muallim, Dâru’l-Manar, Tunus, 1972, s.61.
166 Teysîr b. Musa, el-Müctema’ el-Arabî el-Libi fi’l-Ahdi’l-Osmânî, Dâru’l-Arabiyye, Beyrut, Lübnan, 1988, s.360.
yiyip istirahat ederlerdi. Akşama kadar ve gece yatıncaya değin de eğitimin muhtelif sahalarındas tedris sürerdi.167
Okulda gerçekleştirilen eğitimin herhangi bir profesyonel eğitim programına tabi olmadığı görülmektedir ve eğitimin süresinin kısa veya uzun olmasının ise herhangi bir eğitimsel temele dayanmadığı anlaşılmaktadır. Mektepte, Kur’ân’ı ezberleme süreci, bunun manasını anlamadan, her öğrencinin çabalarına ve özel yeteneğine dayanırdı. Bu nedenle de öğrencilerin bazıları Kur’ân’ı bir senede, bazıları ise iki veya üç yılda hatta dört yılda ezberlerdi.168
Genel olarak, ilk eğitim aşamasını bitirerek Kur’ân-ı Kerîm’i hatmeden ve onu ezberleyen öğrenci bir seçim yapmak zorunda kalırdı. Ya bir mahallede herhangi bir mescitte kalarak buranın işlerini devralacak ya da imam ve hatipliğini yaparak orayı idare edecekti. Veya mekteplerdeki bu eğitimden sonra zâviyelerde verilen eğitime intikal edecekti. Veya Kur’ân okulları (medreseler) olarak adlandırılan ve dinî ilimlerin talim edildiği ve bazı şeyhlerin büyük ilim enstitülerinde ve mescitlerde düzenlediği ilim halkalarına katılacaktır. Bu okullar genellikler mescide birleşik veya ayrı yapılan ek bir odadan ibarettir. Şehirlerde, köylerde ve kırsal alanlarda bulunurdu.
Ancak çoğunlukla şehir ve çevresinde bulunurdu.169
Kur’ân-ı Kerîm hafızı yetiştirdiği, dinî eğitim verdiği, okuma yazmayı ve Arapça sarf ve nahiv kurallarını öğrettiği için Osmanlı Devleti’nin Trablusgarp Vilâyeti’nde hüküm sürdüğü dönemde bu tarz okullarların sayısı ülkenin her tarafında artmıştır.
Nitekim 1286 / 1869 tarihli Trablusgarp Vilâyeti Sâlnâmesi’ne göre170 bu tarihte Trablusgarp Vilâyeti dâhilinde birçok kaza ve nahiyede sıbyan mektebi bulunuyordu.
Aşağıda bu okulların listesi verilmiştir:
1. Trablus Şehir Merkezi: 12 adet sıbyan mektebinde 360 şâkirdân (öğrenci) eğitim görmektedir.
2. Cebel: 5 adet sıbyan mektebinde 220 öğrenci eğitim görmektedir.
3. Menşiyye: 15 adet sıbyan mektebinde 280 öğrenci eğitim görmektedir.
4. Gadamis: 2 adet sıbyan mektebinde 150 öğrenci eğitim görmektedir.
167 el-Arabî, Mısallâta fi’l-Ahdi’l-Osmânî es-Sânî, s.158-159.
168 Umran Abdusselam Şuayb ve Abdulvâhid el-Dukkalî el-Mısallâtî, Devru Zâviyetühu fi’l-Hayati’s-Sakafiyye fî Libiyye, Dâru’s-Selâm, Trablus, 2000, s.38.
169 Mesud Abdullah Mesud, Melameh el-Hayati’l-Fikriyye ve’s-Sekafiyye, s.120.
170 Salnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 1, Trablusgarp, 1286 / 1869, s.78-79.
5. Sâhil: 5 adet sıbyan mektebinde 120 öğrenci eğitim görmektedir.
6. Fasâtu (Fissâtu / Fesato): 2 adet sıbyan mektebinde 40 öğrenci eğitim görmektedir.
7. Cevvârî: 5 adet sıbyan mektebinde 130 öğrenci eğitim görmektedir.
8. Nâlût: 1 adet sıbyan mektebinde 20 öğrenci eğitim görmektedir.
9. Azîziye: 2 adet sıbyan mektebinde 50 öğrenci eğitim görmektedir.
10. Mizdeh: 5 adet sıbyan mektebinde 100 öğrenci eğitim görmektedir.
11. Zâviye: 5 adet sıbyan mektebinde 110 öğrenci eğitim görmektedir.
12. Kikle: 6 adet sıbyan mektebinde 145 öğrenci eğitim görmektedir.
13. Acîlât: 3 adet sıbyan mektebinde 40 öğrenci eğitim görmektedir.
14. Fizan Merkezi: 1 adet sıbyan mektebinde 16 öğrenci eğitim görmektedir.
15. Zuvâra: 2 adet sıbyan mektebinde 80 öğrenci eğitim görmektedir.
16. Şâtî: 2 adet sıbyan mektebinde 35 öğrenci eğitim görmektedir.
17. Gıryân: 4 adet sıbyan mektebinde 100 öğrenci eğitim görmektedir.
18. Sûvkene: 3 adet sıbyan mektebinde 50 öğrenci eğitim görmektedir.
19. Zanzûr: 6 adet sıbyan mektebinde 150 öğrenci eğitim görmektedir.
20. Sebhe ve Semnû: 1 adet sıbyan mektebinde 17 öğrenci eğitim görmektedir.
21. Murâbıtîn: 4 adet sıbyan mektebinde 85 öğrenci eğitim görmektedir.
22. Şarkî: 2 adet sıbyan mektebinde 40 öğrenci eğitim görmektedir.
23. Garbî: 1 adet sıbyan mektebinde 19 öğrenci eğitim görmektedir.
24. Tâcûrâ: 4 adet sıbyan mektebinde 160 öğrenci eğitim görmektedir.
25. Zultun: 1 adet sıbyan mektebinde 1 öğrenci eğitim görmektedir.
26. Hums Merkezi: 1 adet sıbyan mektebinde 30 öğrenci eğitim görmektedir.
27. Şarkıyye ve Hufra: 2 adet sıbyan mektebinde 25 öğrenci eğitim görmektedir.
28. Mısrâta: 3 adet sıbyan mektebinde 180 öğrenci eğitim görmektedir.
29. Bingazi Merkezi: 10 adet sıbyan mektebinde 43 öğrenci eğitim görmektedir.
30. Tavurga: 2 adet sıbyan mektebinde 50 öğrenci eğitim görmektedir.
31. Kazâ-i Selâse: 3 adet sıbyan mektebinde 20 öğrenci eğitim görmektedir.
32. Sirte: 2 adet sıbyan mektebinde 50 öğrenci eğitim görmektedir.
33. Karkûr ve Merbût: 2 adet sıbyan mektebinde 6 öğrenci eğitim görmektedir.
34. Mısallâta: 3 adet sıbyan mektebinde 100 öğrenci eğitim görmektedir.
35. Evcile ve Câlû: 2 adet sıbyan mektebinde 45 öğrenci eğitim görmektedir.
36. Cıfâra: 2 adet sıbyan mektebinde 90 öğrenci eğitim görmektedir.
37. Merîc: 2 adet sıbyan mektebinde 25 öğrenci eğitim görmektedir.
38. Tarhûne: 5 adet sıbyan mektebinde 180 öğrenci eğitim görmektedir.
39. Derne: 3 adet sıbyan mektebinde 65 öğrenci eğitim görmektedir.
40. Urfella: 10 adet sıbyan mektebinde 250 öğrenci eğitim görmektedir.
41. Bara’sah: 4 adet sıbyan mektebinde 90 öğrenci eğitim görmektedir.
42. Zelîtîn: 4 adet sıbyan mektebinde 160 öğrenci eğitim görmektedir.
43. Dirse: 2 adet sıbyan mektebinde 85 öğrenci eğitim görmektedir.
44. Hâse: 1 adet sıbyan mektebinde 60 öğrenci eğitim görmektedir.
45. Kubbe: 2 adet sıbyan mektebinde 35 öğrenci eğitim görmektedir.
Yukarıdaki listede de görüldüğü üzere 1869 tarihinde Trablusgarp Vilâyeti sancak ve nahiyelerinde 45 başlık halinde 51 idari birimde 170 mektep mevcut olup buralarda toplamda 4520 öğrenci eğitim-öğretim içinde yer almıştır. 1870 tarihli sâlnâmede de bu rakamlarda bir değişiklik olmamıştır.171
Bir öğrencinin devlet idaresinde görev alabilmesi ya da eğitim sahasında veya hukuk sitemi içinde mevkii sahib olabilmesi açısından ilim tahsili yapması zaruri idi. Bu nedenle sıbyan mekteplerinde okuyup başarılı olan erkek çocuklar Trablus kolejinde tahsil görürler, bunlardan sosyal durumu elverenler daha fazla bilgi elde etmek için Mısır’da Ezher Üniversitesi’ne veya Tunus'ta Zeytûne Üniversitesi’ne giderlerdi. Bazı başarılı çocuklar ise İstanbul’daki askerî okullara kaydolurlardı. Bu şekilde 1880-1890’larda adı geçen büyük okullara giden talebelerin sayısı bir hayli fazla olmuştur.172 Bu talebeler, Trablusgarp’a döndükten sonra kendi pozisyonlarına uygun sivil veya devlet görevleri alma imkânı elde etmekte idiler.
1884 tarihli Osmanlı Trablusgarp Vilâyet Sâlnâmesi’ne173 bakılırsa bu tarih itibarıyla Trablusgarp şehir merkezinde 15 kadar sıbyan mektebi açık bulunuyordu. Bir sene sonraki sâlnâmede (1302) ise bu sayı 17 olarak verilmiştir. Aynı senede (1302) Trablusgarp şehri dışında ise 35 sıbyan mektebinin olduğu beyan edilmiştir.174 Bu okulların mevcut durumu 1301 / 1884 tarihli Trablusgarp Vilâyet Sâlnâmesi’nde aşağıdaki şekilde gösterilmiştir:
171 Salnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 2, Trablusgarp, 1287 / 1870, s.81-82.
172 Teysîr b. Musa, el-Müctema’ el-Arabî el-Libi fi’l-Ahdi’l-Osmânî, s.329.
173 Sâlnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 10, s.110,181.
174 Sâlnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 11, Vilâyet Matbaası, 1302, s.116,118.
Merkez-i vilâyette Bulunan Mekâtib-i Sıbyan (esâmî-i mekâtib; muallimi; kâin olduğu mahal; aded-i şâkirdân):
1. Hamîdiye İbtidâiye Mektebi: Muallimi Hacı Mustafa Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 50 erkek, 20 kız öğrencisi mevcuttur.
2. Şeyh Abdülhafîz Mektebi: Muallimi Abdüddâim Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 80 erkek öğrencisi mevcuttur.
3. Mîlâdî Mektebi: Muallimi Muhammed Mîlâdî Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 60 erkek öğrencisi mevcuttur.
4. Seyyid İsmail Mektebi: Muallimi Hacı Süleyman Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 40 erkek öğrencisi mevcuttur.
5. Seyyid Hamza Mektebi: Muallimi Hamza Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 50 erkek öğrencisi mevcuttur.
6. Ebu’l-Hayr Mektebi: Muallimi Ebu’l-Hayr Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 40 erkek öğrencisi mevcuttur.
7. Seyyid Atiyye el-Fellâh Mektebi: Muallimi Muhammed Zâvî Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 70 erkek öğrencisi mevcuttur.
8. Bin Salih Mektebi: Muallimi Fakîh İbrahim Efendi olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 50 erkek öğrencisi mevcuttur.
9. Câmiu’n-Nahlî Mektebi: Muallimi Hacı Muhammed Cemâlî Efendi olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 40 erkek öğrencisi mevcuttur.
10. Tavîlî Mektebi: Muallimi İmâd Efendi olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 60 erkek öğrencisi mevcuttur.
11. Şeyh Hattâb Mektebi: Muallimi Ömer Efendi olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 30 erkek öğrencisi mevcuttur.
12. Havmetu Gıryân Mektebi: Muallimi Fakîh Muhammed Fizânî Efendi olup, Havmetu Gıryân Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 80 erkek öğrencisi mevcuttur.
13. Bin Abdüsselâm Mektebi: Muallimi Seydî Salim Efendi olup, Bâbu’l-Bahr Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 40 erkek öğrencisi mevcuttur.
14. Seydî Salim Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi olup, Bâbu’l-Bahr Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 100 erkek öğrencisi mevcuttur.
15. İnâs Mektebi: Câmi-i Mahmud Mahallesi’nde kâindir. 1884 yılı itibarıyla 20 kız öğrencisi mevcuttur.
Yukarıdaki listede gösterilmiş bulunan bu mekteplerde eğitim gören talebenin mevcududnun 850 civarında olduğu görülüyor. Bu rakamın önceki yıllarda veya sonraki dönemlerde duruma göre değişiklik gösterdiği, artıp eksildiği malumdur.
Nitekim 1302 / 1885 tarihli sâlnâmede bile küçük değişiklikler göze çarpmaktadır.
Mesela adı geçen senede Trablusgarp şehrinde 17 adet sıbyan mektebi kaydedilmiş olup, bazı okullar adlarında değişiklikler olmuştur. Öğrenci sayıları da değişiklik göstermektedir. Ayrıca sadece 14 mektebin kaydı listeye eklenmiştir.175 Buna göre aşağıdaki liste ortaya çıkmıştır:
1. Zâviyetü’l-Kâtib Mektebi: Muallimi Hacı Mustafa Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 50 erkek öğrencisi mevcuttur.
2. Mîlâdî Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi el-Mîlâdî olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 60 erkek öğrencisi mevcuttur.
3. Mârikîn Mektebi: Muallimi Muhammed b. Abdülhafîz Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 50 erkek öğrencisi mevcuttur.
4. Zâviyetü’l-Fellâh Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi Fünûr olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 60 erkek öğrencisi mevcuttur.
5. Seydî Semâmiz ? Mektebi: Muallimi Muhammed b. Hamza Efendi olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 25 erkek öğrencisi mevcuttur.
6. Hamîdiye İbtidâiye Mektebi: Muallimi Hanîfe Hanım olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 50 kız öğrencisi mevcuttur.
175 Sâlnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 11, Vilâyet Matbaası, 1302, s.183.
7. Medrese Mektebi: Muallimi Abdurrahman Efendi Ebu’l-Hayr olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 10 erkek öğrencisi mevcuttur.
8. Havmetu Gıryân Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi Fizânî olup, Havmetu Gıryân Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 70 erkek öğrencisi mevcuttur.
9. İbn Savvân Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi Ammâr olup, Havmetu Gıryân Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 15 erkek öğrencisi mevcuttur.
10. Hattâb Mektebi: Muallimi Ammâr Efendi olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 20 erkek öğrencisi mevcuttur.
11. el-Kantî ? Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi el-Cemâlî olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 40 erkek öğrencisi mevcuttur.
12. İbn Mukîl Mektebi: Muallimi İbrahim el-Mısrâtî olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 30 erkek öğrencisi mevcuttur.
13. Seydî Salim Mektebi: Muallimi …? olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir.
1885 yılı itibarıyla 50 erkek öğrencisi mevcuttur.
14. Câmiu’l-Hamûd Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi b. Câbir olup, Bâbu’l-Bahr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 15 erkek öğrencisi mevcuttur.
Görüldüğü üzere 1885 yılı itibarıyla Trablusgarp şehrindeki 14 sıbran mektebinde 50 kız öğrenci, 495 civarında da erkek öğrenci eğitim görmektedir.
XIX. yüzyıl son çeyreğinden itibaren sıbyan mekteplerinin veya küttâb okullarının yerini ibtidâiye mektepleri almıştır. Ancak sıbyan mektepleri varlığını bir zaman daha korumuştur. Yukarıdaki listede de bu durum görülmekte olup, sıbyan ve ibtidâiye terimleri birbirinin yerine kullanılmıştır. İnas mektebi ise kızların eğitim gördüğü okuldur.
3.5 Osmanlı Döneminde Trablusgarp’ta Geleneksel (Dinî) Eğitim Hayatında