İbtidâiye Mektepleri

XIX. yüzyılın ortalarında düzenli eğitim adına Trablusgarp Vilâyeti’nde, ibtidâiye mektepleri ile idâdî mekteplerinin açılışına şahit olunmaktadır. O dönemden itibaren Osmanlı Hükümeti, kendisine tâbi vilâyetlerde Maârif sistemini baştanbaşa güncellemiştir. Osmanlı Maârif Müdürlüğü'nün adı 1875 yılında İstanbul Maârif Kurumu olarak değiştirilmiştir. Daha sonra 1884 yılında Maârif-i Umûmiye Teşkilatı olarak adlandırılma yoluna gidilmiştir. Bununla paralel olarak devlet idarecileri, ülke topraklarında eğitimin zorunlu hale getirilmesi için çalışmaları hızlandırmışlardır.

1899 yılından itibaren Maârif-i Umûmiye memurlarının atamaları yapılmış olup, Umumî müfettiş veya Umûmî müdür unvanını taşıyan yüksek memurlar işbaşı yapmıştır.²⁰³ Bu açıdan Osmanlı hükûmeti şehir ve köylerde çocuklar için yeni okullar inşa etmeye başlamıştır. Ancak bu okulların masraf ve giderlerini çocuklarını okutmak isteyen vatandaşlardan imkânlarına göre ayni veya nakdi yardımlar alarak sağlanma

203 et-Trablusî, el-Menhelu’l-Azb fi Tarihi Trablusgarp, s.376.

yoluna gidilmiştir.²⁰⁴ Bu anlamda Sultan II. Abdülhamid döneminin ilk yıllarında Trablusgarplı vatandaşlar çocuklarının, her yönüyle yetişmiş öğretmenlerin elinde terbiye edilmesi için Osmanlı başkenti İstanbul’dan kitaplar getirterek, İstanbul tarzı yeni ibtidâiye mektepleri açılması için çalışmışlardır. Bu anlamda çocuklarının eğitim almasına istekli bölge ahalinin yaptığı hayırlarla Trablusgarp Vilâyeti’nde okullar açılmaya çalışılmıştır.²⁰⁵

Bu okullar üç yıllık eğitim vermekteydi. Öğrenciler bu okullarda; Türkçe, Arapça, İslâm Dini, Türk Tarihi, Trablusgarp Tarihi ve Coğrafyası, Türkiye (Osmanlı) Coğrafyası ve Matematik derslerini görmekteydi. Bölge halkı, çocuklarının eğitim görebilmesi için aralarında bağış toplayarak okul binası inşa etmek zorunda kalmışlardır. Ayrıca okul açılmasına izin vermesi için valiye de dilekçe verdikleri olmuştur. Buna ilaveten, okulda eğitim vermek üzere vali tarafından tayin edilen öğretmenin maaşı ve okulun diğer masrafları ahalinin kendileri tarafından karşılanacağına dair valiye bir de taahhüt verirlerdi. Çoğu zaman bu okulların açılışında kutlamalar yapılırdı.

Bu kapsamda vilâyetin resmî gazetesi olan Trablusgarp Gazetesi, okulun açılışını yayınladığı bir yazıyla kutlamıştır. Bu yazıda özet olarak şu mevzulara temas edilmiştir: “… Vilâyetin birçok bölgesinde kendi bütçeleriyle açılan ibtidâiye mektepleri, devletin ve milletin ruhu olan bilginin terakkisi için, söz konusu bilginin miktarını ve gerekliliğini değerli kılacak daha fazla ilaveler olmasını arzu ediyoruz ve buna daha fazla ihtimam gösterilmesine ayrıca ihtiyaç duyuyoruz.” Trablusgarp Gazetesi’nin 1904 yılında çıkan sayısında ise şu ibare yer almıştır: “Ahalinin yardımıyla inşası kararlaştırılan Hamîdiye İbtidâiye Mektepleri’nin temel atma töreni, kazadaki memurların tamamının, eşraf, ahali ve öğrencilerin katılımıyla icra edilmiştir.”

Bu açıklamaların ışığında, Trablusgarp Vilâyeti’ndeki eğitim öğretim faaliyetlerinde karşımıza çıkan tabloyu şu şekilde özetleyebiliriz: Bölge genelinde inşa edilmesi karara bağlanan ibtidâiye mektebinin masraflarının bölge halkının çabalarıyla giderilmesi, böylece okulun ulusal bir okul haline gelmesi amaçlanmıştır. Bu süreçte Osmanlı hükümeti okulun çalışma usûl ve şartlarına müdahil olmuş; çalışacak

204 el-Vesâiku Dâru’l-Mahfûzâti’t-Târihiye, Maârif Dosyası, Trablus, Tarihsiz, s.83.

205 Trablusgarp Gazetesi, Sayı: 463, Âsitâne (İstanbul), 1 Şubat 1881, s.13.

personeli, öğrencileri ve müfredatları belirlemek için gerekli zemini oluşturma gayreti göstermiştir.

Osmanlı Devleti'ne bağlı tüm eyâletlerde ilkmekteplerde ihtiyaç duyulan çalışma koşullarını belirlemek üzere Saltanat merkezindeki Maârif Nezareti tarafından 1327 / 1908 yılında tatbike konulan Türkçe nizamnâmenin içeriği (şurût) hakkında aşağıda malumat sunulmuştur:²⁰⁶

Her okulda yedi resmî kayıtlı eşya (siciller) bulunmak zorundadır. Bunlar:

1. Kur’ân-ı Kerîm, haritalar, sıralar, mobilyalar ve eğitim gereçleri gibi dayanıklı ve sabit eşyalar,

2. Her öğrenci ile ilgili bilgilerin bulunduğu öğrenci kayıt defteri,

3. Yoklama Defteri: Öğrencilerin devamsızlıklarına ilişkin bilgiler bu defterde derlenerek her ay Maârif Müdürlüğü’ne gönderilmelidir.

4. Okulun gelir ve giderlerinin tutulduğu defter.

5. Yazışmaları, resimleri, tarihleri içerir klasör.

6. Müfettişe özel defter: Buna müfettiş tarafından ilgili mülahazalar ve genel kurallar kaydedilir.

7. Okulun durumuyla ilgili genel bilgilerin yer aldığı defter.

Eğitim-öğretim yılının sonunda talep edilen istatistikî çizelgeler doldurulup Maârif Müdürlüğü’ne gönderilir. Kız ve erkek çocuklarının eğitim sürecinde birlikte bulunmalarına fazla sıcak bakılmamıştır. Kız ve erkekler için ayrı bir okul olması ve her okulu da ayrı ayrı farklı iki girinin bulunması icap etmektedir.

Erkeklere ait ilkmekteplerdeki çalışma planları ile ilgili 1325-1326 / 1907-1908 tarihli eğitim-öğretim planında ayrıntılı açıklamalar yer almaktadır. Buna göre, ilkmektepte okuyan talebe, okuldaki eğitimi boyunca Alfabe, Matematik, Güzel Yazı (Hüsnühat), Kur’ân-ı Kerîm, İlmihal (Din bilgisi), Kıraat, İmlâ, Tecvid, Tarih, Coğrafya, Muhtasar, Sarf ve Nahiv, Ahlak Bilgisi, Teknik ve Sağlık Bilgisi derslerini okurdu. Okullarda okutulan toplam ders saati her sınıf için 24 saat olup, haftalık bir ders saati 1 ile 12

206 Bu konuda bkz. eş-Şeyh, Tatavvur et-Ta’lîm fî Libya, s.132-138.

saat arasında değişmekteydi. Örneğin hazırlık sınıfınlardaki öğrenciler; Alfabe dersini 12 saat, Matematik dersini altı saat, Hüsnühat dersini ise yine altı saat alırlardı.

Birinci sınıfta okutulan ders maddelerine gelince; yirmi dört saatte altı ders görürlerdi.

Matematik üç saat, Hüsnühat bir saat, Kur’ân-ı Kerîm altı saat, İlmihal üç saat, Kıraat altı saat ve İmlâ altı saat şeklinde idi.

İkinci sınıfta; 24 saatte dokuz ders görürlerdi. Matematik üç saat, Hüsnühat bir saat, Kur’ân-ı Kerîm beş saat, İlmihal üç saat, Kıraat dört saat, İmlâ üç saat, Tecvid iki saat, Tarih iki saat ve Coğrafya ise bir saat şeklindeydi.

Üçüncü sınıfta; 12 ders okurlardı. Matematik iki saat, Hüsnühat bir saat, Kur’ân-ı Kerîm altı saat, İlmihal iki saat, Coğrafya bir saat, Muhtasar, Sarf ve Nahiv üç saat, Ahlak Bilgisi bir saat ve Teknik ve Sağlık Bilgisi ise bir saat şeklinde idi.

Kız ilkmekteplerindeki ders planı da benzer şekilde olmasına rağmen, alanlarına göre elbette bazı farklı ders isimleri ve saat farkları tabi ki karşımıza çıkmaktadır.²⁰⁷

Eğitim-öğretim dönemine ilişkin tarihî vesikalarda, Maârif-i Umûmiye Nezareti (Genel Eğitim Bakanlığı) İstatistikler İdaresi'nden sadır olan evrakta, ülkedeki eyâlet merkezlerinde, eyâletler genelinde ve bunlara tâbi kaza, nahiye ve köylerde kurulan okullara ilişkin bilgi verildiği müşahede edilmektedir.²⁰⁸

Bahse konu olan aynı tabloda yer alan ve Osmanlı Devlet yönetiminin son günlerinde, 1907 tarihinde Trablusgarp Vilâyeti’nde açılmış ve sayıları 24’e ulaşmış mektepleri şöyle sıralayabiliriz:²⁰⁹

1. Fissâtu Mektebi: Fissâtu kazasında bulunan eğitim yuvasıdır.

2. Gıryân Mektebi: Trablusgarp şehrinin 90 km. kadar güneyinde yer alan Gıryân kazasında tedrisatını sürdürmüş bir okuldur.

3. Mezrân Mektebi: Trablusgarp şehrinin Mezrân Nahiyesinde açılmış bir okuldur.

4. Mısallâta Mektebi: Trablus şehrinin 100 km. kadar doğusunda Akdeniz sahilinden ise 20 km. içeride bulunan Mısallâta kazasında eğitim- öğretim veren bir mekteptir.

Mısallâta kazasındaki ahali; 1903-1905 yılları arasında bölgenin valisi olan Hasan

207 eş-Şeyh, Tatavvur et-Ta’lîm fî Libya fi’l-Asri’l-Hadîs, s. 135-137,140-141.

208 el-Vesâiku Dâru’l-Mahfûzâti’t-Târihiye, Nr. 1753, s.11, 1325 / 1907.

209 el-Vesâiku Dâru’l-Mahfûzâti’t-Târihiye, Nr. 1753, s.11, 1325 / 1907.

Hüsnü Paşa’dan, kazanın merkezinde okuma, yazma ve diğer ilmî müfredatın öğretilmesi için bir ilkmektep açılması adına 1904 yılı boyunca çaba sarf etmişlerdir.

Bu hususta Trablusgarp Gazetesi, 1904 yılında çıkan sayısında bu konuyu şöyle ifade etmiştir: “Mısrâta ahalisinin yardımlarıyla yeniden inşaatına karar verilen Hamîdî İlkokulu’nun temel atma töreni yapılmıştır. Törene, kazada bulunan bütün memurlar, eşraf, ahali, öğrenciler katılmıştır. Bu güzel vesileyle Halife-i A’zam’a (Sultan II.

Abdülhamid Han’a) dualar edilmiş ve sağlık temennilerinde bulunulmuştur.”

Görüldüğü üzere Mısrâta ahalisi, kendi şehrinde bulunmayan, Mısalâta şehrinde eğitim veren bu okula hayrâtta bulunmuştur. Çünkü bu iki şehir, birbirine yakındır ve Mirrâta halkının maddî durumu daha iyidir.

Konumuza dönersek, yukarıda adı geçen gazetede verilen malumat, bahsi geçen kazanın merkezinde bir okulun açıldığı, okulun masraflarına ve giderlerine ilişkin mâlî yükün bölgedeki halkın çabalarıyla karşılandığı, okulda tatbik edilecek müfredatın belirlenmesinde Osmanlı yetkilileri ile ortak kararlar alındığı anlamı taşımaktadır.

Okul, açılışından hemen sonra 20 öğrenci sayısına ulaşmıştır.

Bahsi geçen okulda hazırlık sınıfı şubesinin 10 öğrencisi mevcut idi. Bu öğrenciler, Kur’ân-ı Kerîm, Osmanlı alfabesi, Yazı Sayılar, Terbiye ve Tertip derslerini görürlerdi. Birinci sınıfta beş öğrenci olup, Kur’ân-ı Kerîm, Dinî Bilimler, Osmanlı Alfabesi, Türkçe, Matematik, Yazı, Terbiye ve Tertip derslerini alırlardı. İkinci yılda yine Kur’ân-ı Kerîm, Tecvid, Dinî Bilimler, Osmanlı Zanaatı, İslâm Tarihi ve Coğrafya, Osmanlıca dersleri verilmekteydi. Üçüncü sınıf öğrencilerine gelince, bunların sayıları dört olup, Kur’ân-ı Kerîm, Tecvid, Dinî Bilgiler, Osmanlı Zanaatı, Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Osmanlıca, Matematik, İmlâ, Çeşitli Dersler, Kıraat Etiği, Yazma, Terbiye ve Tertip derslerini görürlerdi.

Mısallâta okulunun bir öğretmeni bulunduğu, bu şahsın 300 kuruş maaş aldığı, bunun yanı sıra okulda bir kapıcının bulunduğu, onun da 70 kuruş maaş aldığı görülmektedir.

5. Mısrâta Mektebi: Trablus şehrinin 200 km. kadar doğusunda Akdeniz sahili kenarındaki Mısrâta kazasında yer alan eğitim yuvasıdır.

6. Sâhilu’l-Ehâmid Mektebi: Trablus şehrinin 110 km. kadar doğusunda Akdeniz sahilinde bulunan Hums kazasının Sâhilu’l-Ehâmid nahiyesinde yer alan okuldur.

7. Tâcûrâ Mektebi: Trablus yakınlarındaki Tâcûrâ nahiyesindedir.

8. Tarhûne Mektebi: Trablus şehrinin 93 km. güneydoğusunda sahilden 50 km. kadar içeride kalan Tarhûne kaza merkezinde eğitim-öğretim yapan bir okuldur.

9. Trablus İbtidâiye Mektebi: Trablus şehrinde bulunan iki ilkmektepten biridir.

10. Trablus İbtidâiye Mektebi: Trablus şehrinde bulunan iki ilkmektepten diğeridir.

Trablusgarp şehir merkezinde bulunan ibtidâiye mektebine yerli ahalinin rağbet göstermesi ve çocuklarını hiç çekinmeden bu okula yazdırmalarını kolaylaştırmak için Osmanlı maârif idarecileri, diğer bazı okullarla birlikte bu okula da mükâfat dağıtım tahsisatı ayırmışlardır. Böylece ahaliyi çocuklarını okula yazdırmadaki tereddütlerinin giderilmesi amaçlanmıştır. Bununla ilgili olarak “tevzî-i mükâfat masraflarını gösteren pusula” hazırlanmıştır. 24 Mart 1319 / 6 Nisan 1903 tarihli ilgili pusuladan anlaşıldığı üzere Trablusgarp İbtidâî Mektebi için 500 kuruş ayrılmıştır.

11. Uceylât (Acîlât) Mektebi: Trablus şehrinin 95 km. kadar batısında yer alan Uceylât kazasında eğitim-öğretim yapan bir okuldur. Uceylât kenti günümüzde Akdeniz sahilinin 7-8 km. kadar iç kısmında bulunmaktadır.

12. Verfile Mektebi: Verfile kaza merkezinde bulunan bir okuldur.

13. Zehra Mektebi: Trablus şehrinin 45 km. kadar güneybatısında Akdeniz sahilinden 15 km. içeride bulunan Zehra nahiyesinde bulunan okuldur.

14. Zelîten Mektebi: Trablus şehrinin 150 km. kadar doğusunda Akdeniz sahilinden hemen 3 km. içeride bulunan Zelîten kaza merkezinde bulunan eğitim yuvasıdır.

15. Sâhilu’l-Ehâmid Mektebi: Trablusgarp Vilâyeti’nde Hums sancağına bağlı Sâhilu’l-Ehâmid nahiyesinde kurulmuş olan okullardan biridir. O dönemde bahse konu bölgede kurulan diğer Osmanlı okulları gibi, bu da yerli halkın kendi öz nafakası ve Osmanlı hükümetinin yardımıyla kurulmuştur. Bu okulda okutulan dersler; Okuma, Yazma, Dilbilgisi ve Anlama ile birlikte diğer bilimsel derslerdir. İstanbul'daki Maârif Müdürlüğü'ndan 1326 / 1908 yılında sadır olan ve aynı senede yapılan sınav sonucuna ilişkin vesikaya göre; bu okullarda okutulan dersler, her dönem ve seneye dair öğrencilerin isimlerinin ayrı ayrı yer aldığı isim listesi ve bahsi geçen belgeye göre öğrencilerin okudukları derslerde elde ettikleri notlardır. Birinci sınıf öğrencileri Kur’ân-ı Kerîm, İlmihâl, Muhtasar İlmihâl, Hesap, Dört İşlem, Basit Kıraat, Türkçe imlâ, Alfabe sıralaması ve Hüsnühat (Sülüs) derslerini; ikinci sınıf öğrencileri Kur’ân-ı Kerîm, İlmihâl açKur’ân-ıklamasKur’ân-ı, Matematik, Medeni Bilgiler Ahlak Dersleri, Coğrafya,

Kıraat, Türkçe İmla, Türkçe Dilbilgisi, Hüsnühat (Rikka) derslerini; üçüncü sınıf öğrencileri Kur’ân-ı Kerîm, İlmihâl açıklaması, Hesap İşlemleri, Medeni Bilgiler, Ahlak Dersleri, Osmanlı Tarihi, Soru ve Cevap, Teknik Bilgiler, Coğrafya, Kıraat, Türkçe İmla, Türkçe Dilbilgisi ve Hüsnühat (Rikka) derslerini görmüşlerdir. İkinci sınıf öğrencilerinden Süleyman-zâde Abdüsselam Hilmi derslerde yüz puan almıştır.

Üçüncü sınıf öğrencisi Muhammed ve Ömer-zâde Ebubekir Hâfız da derslerden yüz almışlardır.²¹⁰

16. Bingazi İbtidâiye Mektebi: Bingazi Livası Bingazi kazasında kasaba merkezinde 1898 yılı itibarıyla açık olan bu okulun binasının 1310 / 1892 tarihinde yenilenmek suretiyle açılışı yapılmıştı.²¹¹ İtalyan işgaline kadar faal olduğu tespit olunuyor.

17. Derne İbtidâiye Mektebi: Bingazi Livası Derne kazasında kasaba merkezinde 1898 yılı itibarıyla açık olan bu okulun binasının 1311 / 1893 tarihinde yenilenmek suretiyle açılışı yapılmıştı.²¹² İtalyan işgaline kadar faal olduğu tespit olunuyor.

Yukarıda zikri geçen okullarla ilgili bir takım malumat vermek gerekirse; 1898-1910 arasında Trablusgarp Vilâyeti’nde bütün okullarda kız ve erkek öğrencilerinin sayısı 828 idi. Bu dönemde muhtelif yıllarda çok çeşitli bölgelerde bazı okullar kurulmuştur.

Bu okullardaki öğrencilerin yaşlarına gelince, buradaki öğrencilerin yaşları beş ila yirmi arasında değişiklik göstermiştir. Yukarıda bahsedilen tabloya ve istatistiklere göre, bu okullarda çalışan öğretmen sayısı 1-4 arasında değişiklik göstermiştir.

Trablusgarp şehrinde yer alan Mezran okulunda bulunan üç öğretmen ve Zehra okulunda bulunan dört öğretmen dışında okulların çoğu sadece bir öğretmen ile çalışmaktaydı.

Trablusgarp Vilâyeti eğitim alanıyla ilgili 1327 / 1909 yılında İstanbul Maârif İdaresi’nden sadır olan evrakta vilâyetin bütün bölgelerindeki ilkmekteplerde çalışan personel ve öğretmenlerle ilgili maaşlara yer verilmiştir: Zelîten, Mısallâta ve Fasâtu bölgeleri ve kazalarındaki okullarda çalışan öğretmenler 300 kuruş maaş almakta idiler. Sirte ile Mısrâta ve diğer yerlerdeki okullarda öğretmenler 400’er kuruş maaş almakta idiler. Cebel-i Garbî sancağında yer alan okulda çalışan ögretmenlerin maaşı

210 Vesâiku Arşivu Trablusgarp et-Târihiye, Melefâtu’t-Ta’lîm, Nr. 11, Medresetu Sâhilu’l-Ehâmid el-İbtidâiye, 1326 / 1908.

211 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, s.1236.

212 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, s.1236.

ise 600 kuruştur. Hemen hemen bütün okullarda bir başmuallimin ve bir de kapıcının bulunduğu anlaşılmaktadır. Kapıcıya 70 kuruş maaş ödenmektedir.²¹³