Osmanlı Döneminde Trablusgarp’ta Geleneksel (Dinî) Eğitim

7. Medrese Mektebi: Muallimi Abdurrahman Efendi Ebu’l-Hayr olup, Havmetü’l-Belediyye Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 10 erkek öğrencisi mevcuttur.

8. Havmetu Gıryân Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi Fizânî olup, Havmetu Gıryân Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 70 erkek öğrencisi mevcuttur.

9. İbn Savvân Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi Ammâr olup, Havmetu Gıryân Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 15 erkek öğrencisi mevcuttur.

10. Hattâb Mektebi: Muallimi Ammâr Efendi olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 20 erkek öğrencisi mevcuttur.

11. el-Kantî ? Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi el-Cemâlî olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 40 erkek öğrencisi mevcuttur.

12. İbn Mukîl Mektebi: Muallimi İbrahim el-Mısrâtî olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 30 erkek öğrencisi mevcuttur.

13. Seydî Salim Mektebi: Muallimi …? olup, Kûşetü’s-Saffâr Mahallesi’nde kâindir.

1885 yılı itibarıyla 50 erkek öğrencisi mevcuttur.

14. Câmiu’l-Hamûd Mektebi: Muallimi Muhammed Efendi b. Câbir olup, Bâbu’l-Bahr Mahallesi’nde kâindir. 1885 yılı itibarıyla 15 erkek öğrencisi mevcuttur.

Görüldüğü üzere 1885 yılı itibarıyla Trablusgarp şehrindeki 14 sıbran mektebinde 50 kız öğrenci, 495 civarında da erkek öğrenci eğitim görmektedir.

XIX. yüzyıl son çeyreğinden itibaren sıbyan mekteplerinin veya küttâb okullarının yerini ibtidâiye mektepleri almıştır. Ancak sıbyan mektepleri varlığını bir zaman daha korumuştur. Yukarıdaki listede de bu durum görülmekte olup, sıbyan ve ibtidâiye terimleri birbirinin yerine kullanılmıştır. İnas mektebi ise kızların eğitim gördüğü okuldur.

3.5 Osmanlı Döneminde Trablusgarp’ta Geleneksel (Dinî) Eğitim Hayatında

Mâlikî mezhebinde öne çıkan büyük ilim insanları yetişmiştir. Gerek öğrenciler ve gerek halk, işlerini ve amellerini onların öğretilerini esas alarak yapmışlardır.

Bu mezhebin söz konusu bölgede yerleşmesine yardımcı olan etken; bölge halkının içe kapalılık özelliği gösteren yapısı ve İslâmî ilk fetihlerden ve mezhebin bölgeye girişinden itibaren miras aldıkları öğretim yöntemleri olmuştur. Detayları ileriki sayfalarda geleceği üzere bu yöntemler, mescid, zâviye ve dinî okullarda kullanılan ders halkalarıdır.

Buna ek olarak ilim adamlarının ve fakihlerin Mâlikî mezhebinde kaleme aldıkları eserler, büyüğüyle küçüyüyle ve âlimiyle ümmisiyle bölge halkının arasında yayılmıştır.

Osmanlı Devleti, Trablusgarp genelindeki dinî ve sosyal uygulamalarında Hanefi mezhebini esas almış olmasına rağmen, Osmanlı valileri, hükümleri altında olan bölgelerin mezhep seçimine karışmamışlardır. Bu durum da halkın, korkmadan ve herhangi bir endişeye kapılmadan istediği mezhebi tercih etmesine neden olmuştur.

Trablusgarp’ta Osmanlı Devleti Son Zamanlarında Eğitim ve İlim Hayatında Mâlikî İlim Adamları

1- Şeyh Abdurrahman b. Muhammed b. Ahmed et-Tâcûrî

Ünlü bir astronomi âlimidir. Bu alanda çok sayıda eseri bulunmaktadır. Kendisi, astronomi ve vakitler konularında döneminin ilim insanlarından birisidir. Tâcûrâ şehrinde doğmuş ve burada ilk eğitimini almıştır. Ardından, farklı birçok beldede dolaşarak fıkıh, hadîs, coğrafya ve astronomi alanında kendini yetiştirdi. Ayrıca bazı Avrupa ülkelerine de seyahat ederek onların dillerini öğrendi. Vakitler, yıldızlar, usturlaplar, pusulalar, aylar ve mevsimler üzerine kitaplar yazdı. Müellifin kaleme aldığı el yazmaları Ezher, Harvard, Timbuktu ve diğer kütüphanelerde hâlâ muhafaza edilmektedir. Adı geçen ilim adamı 960 / 1553 senesinde vefat etmiştir. Bu zatın kaleme aldığı dinî ve fennî eserler, kendisinden sonra Trablusgarp havalisindeki geleneksel eğitim alanına katkı sağlamakla birlikte özellikle modern eğitim sahasına fazla bir katkı sağlayamamıştır. Bu durum ise Trablusgarp eğitim tarihi için bir kayıptır.

2- Şeyh Muhammed b. Ali el-Harrûbî et-Trablûsî

Trablusgarp’ın Karkariş kasabasında 888 / 1483 yılında dünyaya geldi. İlmî hayatına, Kur’ân-ı Kerîm’i öğrenmek üzere Küttâb adı verilen medreselerde başladı. Küttâb (Ketâtib) okulları o dönemde eğitim ve öğretim aşamalarında ilkmektep seviyesinde sayılan bir aşamadır. İlim talebelerinin kıblesi sayılan babası başta olmak üzere bölgenin ilim insanlarından mesela Şeyh Ahmed ez-Zerrûk’tan ders aldı.¹⁷⁶ Bu âlim, 963 / 1556 yılında Cezayir’de vefat etti.

3- Şeyh Ahmed b. Muhammed el-Meknî

İlimle ün kazanmış bir aileye mensuptur. Dedesi, müftü idi. Bu nedenle Şeyh Muhammed, çocukluğundan itibaren evlerinde bilimsel bir kütüphaneye sahip olma şansı elde etmiştir. Ayyâşî onun hakkında: “O kütüphane ülkenin en büyük kütüphanelerinden birisidir” demiştir. Trablusgarp’ta bu aileye hayran çok sayıda âlim ve fıkıhçı bulunmaktaydı. Bir müddet Trablusgarp müftülüğünde bulunan Şeyh Muhammed, 1100 / 1689 yılında vefat etmiştir.¹⁷⁷

4- Şeyh Muhammed b. Muhammed b. Mukıl

Ahmed en-Nâib el-Ensârî, el-Menhelu’l-Azb fî Târihi Trablusgarp adlı eserinde, Şeyh Muhammed b. Muhammed’in, 1054 / 1644 tarihinde Trablusgarp’ta doğmuş ve burada yetişmiş olduğunu, döneminin ilim insanlarından tahsil gördüğünü; fazilet, zekâ, şiir, nesir, Arapça bilgisi ve güzel ahlakıyla ün saldığını nakletmiştir.¹⁷⁸ Trablusgarp müftülüğü yapmış ve 1101 / 1690’da vefat etmiştir.¹⁷⁹

5- Şeyh Abdüsselam b. Osman b. İzzeddin b. Abdülvehhab et-Tâcûrî

Tâcûrâ şehrinin köylerinden birisinde 1058 / 1648 yılında dünyaya gelmiştir. Kur’ân-ı Kerîm ve Arapça hocalarKur’ân-ından dersler almKur’ân-ıştKur’ân-ır. Daha yüksek eğitim almak için 1074 / 1664 yılında Trablusgar şehrine gitmiştir. Burada kaleme aldığı Tezyîli’l-Mi’yar adlı eseriyle Trablusgarp kütüphanesini zenginleştirmiştir. Ayrıca nevâzil (modern fıkhî

176 Ebû Kasım Sa’dullah, Tarihu Cezair es-Sekafi, s.498.

177 ez-Züreykî, Terâcimu Libya, Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, Bingazi, 1998, s.101.

178 et-Trablusî, el-Menhelu’l-Azb fi Tarihi Trablusgarp, s.511.

179 Cuma ez-Züreykî, el-Mezhebu’l-Mâlikî, Neş’etuhu ve İntişâruhu fi Şimâli Afrika, Mecelletu’l-Câmiati’l-Osmâniyye, Aded: 2, Misrâta, Libya, 2019, s.66.

konular) ve fetvalar üzerine kitaplar yazmış, Şerhu Muhtasar Halil ve Fethu’l-Âlim¹⁸⁰ adlı eserleri telif etmiştir. 1139 / 1726 yılında vefat etmiştir.

6- Şeyh Abdurrahman b. Muhammed el-Bûsırî

1258 / 1842’de Gadamis şehrinde doğmuştur. Yüksek tahsilini Trablusgarp’ta döneminin bilim insanlarında okuyarak tamamlamış ve fetvaların kontrol edilmesi ve mütala konusunda hocası Muhammed Kâmil b. Mustafa’dan ders almaya devam etmiştir. Tunus’a gidip gelmiş, ticaret yapmak ve ilim elde etmek için Mısır ve İstanbul’a seyahat etmiştir. Öğretmenlik yapmış ve çok sayıda ilim sahibi insanı mezun etmiştir. Sözleşme sicilleri, Şer’î mahkeme başkatipliği gibi bazı vazifelerde bulunmuştur. Fahihetü’l-Lübi’l-Masûn ala’l-Cevâhiri’l-Meknûn, ed-Dürri’l-Mecniyye min Hadisi Hayri’l-Beriyye ala’l-Câmi’i’s-Sağir, Nüzhetü’t-Taklîn fi Riyâdi İmami’s-Sâlihin, el-Cevâhiru’z-Zekiyye fi Mustalehi Hadisi Hayrü’l-Beriyye, Şerhu Elfiyyeti el-Irakî fi Mustalahi’l-Hadis, Mübtekârati’l-Lâli ve’d-Dürer fi’l-Muhakemeti beyne’l-Ayni ve İbn Hacer gibi farklı alanlarda eserler kaleme almıştır. Sicillat (kayıt tutma) veya tevsik ilminde de öne çıkmıştır. 15 Muharrem 1354 / 19 Nisan 1935 yılında Trablusgarp’ta vefat etmiştir.¹⁸¹

7- Şeyh Muhammed b. Muhammed b. Âmir

1834 yılında Mısrâta şehrinde doğmuştur. Kendisinin, Mâlikî mezhebinde itimat edilen Mulahhasu’l-Ahkâmi’ş-Şer’iyye adlı bir eseri bulunmaktadır. Osmanlı döneminde idare meclisi üyelerinden birisi idi. İtalya sömürgesi zamanında vatandaşlarını savunma adına çok önemli tutumlara imza atmıştır. Kadı olarak vazife yapmıştır. Siyaset ve din işlerini, dengeli bir biçimde yürütmüştür. Birinci Dünya Savaşı sırasında, Berka’da meydana gelen açlık ve yoksulluktan kız çocuklarını himaye etmek için İslâmî hayır derneğinin kuruluşunda rol almıştır.¹⁸²

8- Şeyh Muhammed el-Busayrî el-Gadamisî

Gadamis kentinde dünyaya gelmiştir. Terakki Gazetesi adı altında resmî olmayan ilk özel gazeteyi çıkarması (26 Haziran 1897) nedeniyle, Libya gazeteciliğinin öncülerinden sayılır. Bu çalışma, Trablusgarp Vilâyeti’nde ilk özel gazeteciliğin

180 Kitabu Tezyîli’l-Mi’yar, thk. Cuma ez-Züreykî, Cem‘iyyetu’d-Da’veti’l-İslâmiyyeti’l-‘Alemiyye, Trablus, 2008, s.7.

181 ez-Züreykî. Terâcimu Libya, s.109.

182 ez-Züreykî, el-Mezheb el-Mâlikî, Neş’etuhu ve İntişâruhu fi Şimâli Afrika, s.67.

tohumlarını oluşturmuştur. Gazete ileriki dönemde, siyasi ve bilimsel bir yol izlemiş ancak bilahare kapatılmıştır. Ardından Şeyh Muhammed el-Busayrî ve Terakki Gazetesi yazarları hapsedimiştir. Gazete yayın hayatına, Osmanlı anayasasının ilanından sonra, 1908 yılında tekrar dönmüştür. Arap dünyasının farklı yerlerinde herhangi bir kısıtlama getirilmeden gazete çıkarılmasına izin verilmiştir.

3.6 Osmanlı Devleti Son Döneminde Trablusgarp’ta Geleneksel Eğitim Veren