Hamidiye Sanayi Mektebi

Trablusgarp Vilâyeti’nde 1898-1899’da Sultan II. Abdülhamid’in Trablusgarp yetim ve öksüzlerinin meslek edinmeleri için açtırdığı açtırdığı Mekteb-i Sanayi (Sanayi Mektebi), diğer bir ifadeyle Medresetü’l-Fünûn ve’s-Sanâyii’l-İslâmiye (İslâmî Sanatlar ve El Sanatları Mektebi) bölgede mühim hizmetlerde bulunmuştur.²⁷⁹

Söz konusu mektebin kuruluşu, fakir çocukların himayesi ve eğitimlerini kapsayan bir ıslahevi inşası talebinin Vilâyet Umumî Meclisi tarafından gündeme getirilmesine ve Trablus Şehir Belediyesi’nin talebine binaen gerçekleştirilmiştir. Ancak Trablusgarp’ta böyle bir okulun açılmasıyla ilgili Trablus Umumî Meclisi ile Osmanlı başkenti İstanbul arasında çok daha önceki tarihlerden itibaren yazışmalar vuku bulmuş ve okulun açılmasıyla ilgili epey bir mesafe kaydedilmiştir. Şöyle ki bu konuda hazırlanıp gönderilen 12 Recep 1288 / 27 Eylül 1871 tarihli bir belgenin²⁸⁰ metninden anlaşıldığı üzere, Trablusgarp şehri ahalisi ile Şehir Belediye Meclisi’nden, Trablus şehrinde sakin engelliler, fakirler ve yetimlerin konaklayabileceği bir barınak veya eğitim mekânı olabilecek bir okulun inşa sürecinin hızlandırılması ve buna duyulan zaruri ihtiyacın vurgulanması amacıyla, bir talepte bulunulduğu müşahede edilmektedir. Talepte bulunan kişi ve kurumlar, o dönemki Trablusgarp havalisinde daha önce benzeri olmayan bu mektebin açılmasını ve modern bir yöntemle burada kalan çocuklara meslek öğretmesini arzu etmişlerdir. Netice olarak bahsi geçen okulun malzeme masraflarının çoğu şehir halkının topladıkları bağışlardan karşılanmış görünüyor. Trablusgarplılardan hayır sahiplerinin ve ortaklarının vakıflara katılmak üzere bağışladığı çeşitli vakıflara ve vergilere (toplanmamış hurma ağaçlarının fıyatları üzerinden) ilaveten, Belediyenin gelirlerini oluşturan hayvan kesiminden, şehir çarşısında kirada bulunan yerlerin gelirlerinden, okula ait dükkânların kira gelirlerinden ve iç bölgelerdeki belediyelerden çok miktarda para toplanmış ve hatırı

278 eş-Şeyh, Tatavvur et-Ta’lîm fî Libya fi’l-Asri’l-Hadîs, s.187; 8 Mart 1325 / 21 Mart 1909 tarihli Trablusgarp Vilâyeti Eğitime İlişkin Hususi Tanzim Edici Yönetmelik için bkz. Osmanlı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Nr. 50 / 1139.

279 Kavas, “Trablusgarp”, DİA, C.41 (2012), s.289.

280 Arşiv el-Vesâik et-Târihiye Trablusgarp, Melefu’t-Tedrîb, Numara: 133, Medresetu’s-Sınâ’at ve’l-Hirefi’l-Yedeviyye, s.68.

sayılır derecede bağış yapılmıştır.²⁸¹ Bu mevzuda zikredilmesi gereken diğer bir husus, Trablusgarp Belediyesi üyelerinin okulun inşasıyla ilgili istekli olmalarıdır.²⁸² Bölge temsilcileri, okulun kurulmasına dair devletten izin çıkarıp, ilaveten de Trablusgarplı birine ait bir parça arazinin tahsisini de sağlamışlardır. Daha sonra bu arazi Trablusgarp Belediyesi’nin mülklerin arasına girmiştir. Bunlar arasında şehir surları dışında Trablus şehrindeki Hamidiye Caddesi’nde bulunan bir çiftlik de vardır.

Sanayi Mektebi fikri Cezayirli Ali Rıza Paşa’nın valiliği döneminde canlı tutulmuştur.

Valinin görüşüne göre suçlu, evsiz ve yetim çocuklara eğitim vermek ve onların bir meslek edinebilmelerini sağlamak için bir ıslahevi veya bir okul kurulmalıdır. Bunun için çevredeki eşraf bağışa davet etmiştir. Bu çağrı 1290 / 1873 yılında yapılmış olup, takip eden yılda buna benzer bir genelge daha çıkarılmıştır.

Trablusgarp valisi Muhammed Reşid Paşa, okulun bir an önce faaliyete geçirilmesi için fazla aceleci davranmamıştır. Bu anlamda, binanın yapımı ilerleyen yıllara sarkmıştır. Şöyle ki binanın projesinin işleme alınması, 1879 yılında Ahmed İzzet Paşa’nın Trablusgarp Vilâyeti’nde ikinci kez valilik görevini devralmasına kadar tehir olunmuştur. Fakat bu inşa süreci de bir müddet sonra sekteye uğramıştır. Nitekim Ahmed İzzet Paşa’nın vilâyet valiliği sona ermiş, yerine başka bir vali tayin edilmiş, bu idari boşlukta ise okul inşa süreci askıya alınmıştır.²⁸³

1895 yılında Trablusgarp’a tayin olunan Osmanlı valisi Namık Paşa, kısa süre sonra görev alanı dâhilinde yaptırdığı tetkikat neticesinde okul inşası projesinin tamamlanması gerektiğine karar vermiş ve inşaata başlanmıştır. 1871’de başlanmış ve 1898 yılında bitmiştir. Namık Paşa sonrasında yeni vali Hacı Hafız Mehmed Paşa okulun resmî açılışını yaptırmıştır. Okul ihtiyaç sahibi ve başarılı her talebeye açık hale getirilmiştir.²⁸⁴ Valilik beyanname ile okula öğrenci kabulüne başlanmıştır.

Yaşları 11-15 arasındaki öğrenciler tercih edilmiştir. Anne babası olmayanlara da öncelik verilmiştir. Öğrencilere ihtiyaçları olan her türlü malzeme dağıtılmıştır.

Mektebin ilk müdürü, vilâyet merkezindeki Osmanlı garnizonundan bir subay olmuştur. Öğretmenler de aynı garnizondan atanmıştır.

281 eş-Şeyh, Tatavvur et-Ta’lîm fî Libya, s.153.

282 Arşiv el-Vesâik et-Târihiye Trablusgarp, Melefu’t-Tedrîb, Nr. 133, s.68.

283 Cuheyder, Medresetu’l-Fünûn ve’s-Sanayi, s.170.

284 eş-Şeyh, Tatavvur et-Ta’lîm fî Libya fi’l-Asri’l-Hadîs, s.153.

Sanayi Mektebi, 1908 yılından sonra daha da gelişmiştir. Söz konusu bu mektebin idarecileri ve öğretmelnleri, burada kayıtlı bulunan öğrencilerinin eğitim ve terbiyesine büyük ihtimam gösterirdi. Okul, Trablusgarp topraklarının her yerinden öğrenci kabul etmiştir. 1902 yılında öğrenci sayısı 65 civarında idi. İlerleyen senelerde öğrenci sayısı artmıştır. 1910 yılında kayıtlı öğrenci sayısı 104 olmuştur.

Sanayi Mektebi eğitim sistemine göre eğitim öğretim hazırlık sınıfı olarak da bilinen birinci sınıf ile başlamakta olup, bu sınıftaki öğrenciler okulda mevcut olan bütün meslekler ve uzmanlık alanlarıyla ilgili teorik ve pratik eğitim görürlerdi. Bu bağlamda, öğrencilerin ikinci yıla veya sınıfa geçebilmeleri için, birinci yıl eğitimini müteakiben yetenek ve kabiliyetleriyle ilgili olarak öğretmenler tarafından bir sınava tabi tutulurlardı. Öğrenci, altı yıl boyunca meslekî eğitim alırdı. Erkeklerden bağımsız olarak bu okulda kızlar için de ayrı bir bölüm bulunurdu. Kızlara tahsis olunan bu bölüm, gözetmen, genel eğitim için bir öğretmen, genel denetim için bir öğretmen, dokuma ve halıcılık için üç öğretmenden oluşan bir dörevli kadrosunu kapsamaktaydı.

Sanayi Mektebi, açılışından itibaren o dönem Trablusgarp havalisinde ve hatta tekmil Osmanlı memleketlerinde revaçta olan mesleklerde teorik ve pratik eğitim sağlamıştır.

Nitekim bu okulda tahsil gören öğrenciler, ipek ve yün dokumacılığı, keten dokumacılığı, çorap ve fanila üretimi, halı dokumacılığı, mobilya marangozluğu, deri üretimi, deri nakışı, bakır nakışı, eyer ve ayakkabı üretimi, demircilik, mekânik yapı, mozaik ve çömlek üretimi, matbaacılık, kitap ciltlemesi, müzik aletleri yapma ve çalma eğitimi gibi birbirinden çok farklı alanlarda eğitim öğretim görmüşlerdir. Bu mesleklerin mevcut imkânlara bağlı olarak, bir eğitim yılından diğerine bazen arttığı, bazen de azalmakta olduğu dikkate değerdir.²⁸⁵

Okuldaki uygulamalı derslere ek olarak, öğrenciler Arapça, Türkçe, İslâmî Eğitim, Tarih, Coğrafya, Resim ve Müzik gibi dersleri de görürlerdi. Okuldaki altı yıllık eğitimi tamamlayan öğrencilere, okulda verilen meslek derslerini aldığını ve yıllık genel diploma derecesiyle mezun olduğunu gösteren resmî zanaat sertifikasi verilirdi.

Bahsi geçen bu okuldan mezun olan seçkin öğrencilerin yükseköğrenimlerini yurtdışında tamamlamaları da tavsiye edilirdi. Bu öğrencilerin çoğunlukla Türkiye'ye, özellikle de Osmanlı başkenti İstanbul’a gitmeleri önerilir, bazen de İngiltere, İtalya

285 Cuheyder, Medresetu’l-Fünûn ve’s-Sanayi, s.96-97.

ve diğer ülkelerdeki üniversitelerde yükseköğrenimlerini tamamlamaları için teşvikte bulunulurdu.

Sanayi Mektebi’nde her öğrenciye hafta sonlarında kişisel harcamalarında kullanmak üzere 1,5 kuruş verilirdi. Öğrenci mezun olduğunda ise miktarı belirlenen bir ödül olarak 10 Cüneyh verilirdi. Bazı durumlarda yeni bir iş hayatına başlamasını kolaylaştırmak adına bazı âlet ve edevat verilir, bazen de bir dükkân tahsis edilir ve öğrencinin çalışması sağlanırdı. Okulda mezun olan bir erkek öğrenci, mümkün olduğunda okulun diğer kısmından mezun olan yetim kız öğrencilerle evlendirilirdi.²⁸⁶ Netice olarak bu okul, kuruluş maçına uygun bir biçimde gelişme göstermiş, çalışmalarını başarıyla yürütmüş, bu insani projede yer alanların amacı da bir ölçüde gerçekleşmiştir.

1903-1904 Eğitim-Öğretim yıllarında sözü edilen bu okulda kendi türüne dair yeni bir çalışmaya şahit olunmuştur. Bu çalışma elbette ki, XX. yüzyıl başlarının Trablusgarp memleketlerinin sosyal ve kültürel ihtiyaçları göz önünde tutularak tatbik edilmiştir.

Hamidiye Sanayi Mektebi’nin XIX. yüzyıl sonları ile XX. yüzyıl başlarındaki eğitim-öğretim kadrosu aşağıdaki şekilde listelenebilir:²⁸⁷

Reis: Maârif müdürü Hakkı Bey,

Aza: Meclis İdâre başkâtibi Hadi Efendi,

Aza: Muhasebe mümeyyizi Mehmed Fehmi Efendi,

Aza: Eşraftan Ali Efendi,

Kâtip: Maârif başkâtibi Ali Rıza Efendi.

İdare Heyeti ise şu şekilde ortaya çıkmıştır:

Müdür: Mustafa Zekeriya Efendi,

Dâhiliye Müdürü: Kâmil Efendi,

Kâtip: -

Anbar memuru: Osman Efendi.

286 Cuheyder, Medresetu’l-Fünûn ve’s-Sanayi, s.115.

287 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, 1321, s.694.

Mektebin eğitim heyeti ise şu şekilde vücut bulmuştur:

Ulûm-ı Diniye muallimi: Hacı Mehmed İbrahim Efendi, Türkçe Kıraat muallimi: Ferid Efendi,

Mansûcât-ı harîriye ustası: Hacı Nasif Efendi, Marangoz ustası: Rıfat Efendi, Kunduracı ustası: Andon Efendi.

Mektebin erkek kısmında 60 öğrenci eğitim görmekte olup, bir hademe görevlidir.

Mektebin İnâs (Kız) bölümü:

Türkçe Kıraat muallimesi: Nigar Hanım, Halıcı ustası: -

Mektebin söz konusu bu kız bölümünde 22 öğrenci okumakta olup bir hanım ve bir erkek hademe görev yapmaktadır.

Trablusgarp Vilâyeti Medresetü’l-Fünûn ve’s-Sanayi Mektebi’nde tahsil görmek için vilâyet topraklarının her tarafından talebeler getirilmiştir. 1910 senesine ait bir liste bu bağlamda dikkat çekicidir:²⁸⁸

1. Trablusgarp merkezinden: 21 öğrenci, 2. Hums ve mülhakatı: 18 öğrenci, 3. Bingazi’den: 8 öğrenci,

4. Girit’ten: 8 öğrenci,

5. Mısrâta’dan: 6 öğrenci, 6. Gıryân’dan: 6 öğrenci,

7. Fizan’dan: 5 öğrenci,

8. Tılîs’ten: 5 öğrenci,

9. Hums merkezinden: 3 öğrenci, 10. Nevâhî-i Erbaadan: 3 öğrenci,

11. Tunus’tan: 3 öğrenci,

12. Tâcûrâ’dan: 2 öğrenci, 13. Tarhûne’den: 2 öğrenci,

288 Yazıcı, “Osmanlı Son Döneminde Libya’da Türk Dilinin Öğretimi”, s.132.

14. Derne’den: 2 öğrenci, 15. Mısallâta’dan: 2 öğrenci, 16. Zâviye’den: 2 öğrenci, 17. Zuvâra’dan: 2 öğrenci, 18. Urfella’dan: 2 öğrenci, 19. Tavargle’den: 2 öğrenci, 20. Dersaâdet’ten: 1 öğrenci, 21. Adana’dan: 1 öğrenci, 22. Trablusşam’dan: 1 öğrenci, 23. İşkodra’dan: 1 öğrenci, 24. Cezayir’den. 1 öğrenci,

25. Sudan’dan: 1 öğrenci,

26. Yemen’den: 1 öğrenci, 27. Sûvkene’den: 1 öğrenci,

28. Vaday’dan: 1 öğrenci,

29. Yağzan’dan: 1 öğrenci,

30. Burno’dan: 1 öğrenci.

Yekûn Talebe Mevcudu: 113.