Osmanlı Devleti Son Döneminde Trablusgarp’ta Geleneksel Eğitim

tohumlarını oluşturmuştur. Gazete ileriki dönemde, siyasi ve bilimsel bir yol izlemiş ancak bilahare kapatılmıştır. Ardından Şeyh Muhammed el-Busayrî ve Terakki Gazetesi yazarları hapsedimiştir. Gazete yayın hayatına, Osmanlı anayasasının ilanından sonra, 1908 yılında tekrar dönmüştür. Arap dünyasının farklı yerlerinde herhangi bir kısıtlama getirilmeden gazete çıkarılmasına izin verilmiştir.

3.6 Osmanlı Devleti Son Döneminde Trablusgarp’ta Geleneksel Eğitim Veren

Sakızlı Osman Paşa Medresesi

1312 / 1894 tarihli Trablusgarp Vilâyeti Sâlnâmesi’ne göre¹⁸⁵ Osmanlı Devleti’nin Trablusgarp havalisindeki yönetiminin son asrında hâlen eğitim faaliyetlerini devam ettirdiği görülen bu medrese, Sakızlı Osman Paşa’nın Trablusgarp’a vali olarak tayin edildiği 1040 / 1630 tarihinden sonra büyük ihtimal 1064 / 1654 yılında kurulmuştur.

Osman Paşa, medreseye gelir olmak üzere hamam ve han vakfetmiştir.

Medresenin kuruluşu, İspanyolların ve Aziz John Şövalyeleri’nin şehrin tüm hayati kurumlarını yerle bir etmelerinin ardından geçen asırda yani XVII. yüzyılda Osmanlıların Trablusgarp hâkimiyeti dönemlerine tesadüf etmektedir.

Osman Paşa Medresesi, günümüzde Trablusgarp ili Bâbü’l-Bahr Mahallesi, Zenka Derkut Paşa caddesinde yer almaktadır.

Sakızlı Osman Paşa Medresesi’nin en önemli özelliği, yakın zamana kadar farklı İslâmî dersleri halkalar şeklinde düzenli olarak öğretmeye devam etmiş olmasıdır.

Burada arka arkaya eğitim vermeye devam eden hocalar da o ilklerden ders alan Trablusgarp’ın önde gelen âlimleri arasında yer almaktadırlar. Medrese, küçük olmasına rağmen İslâmî ilim ve kültürel mirası Trablus’ta korumaya devam etmiş ve şehrin tarihselliğine ve konumuna uygun olarak bunları nesiller boyu Mağrib ve Trablus usûlü aktarmayı başarmıştır.

Medresede okutulan dersler akâid, fıkıh, hadîs, Arapça, İslâmî edebiyat gibi şer’î ilimler şeklinde özetlenebilir. Okul, hadîs ve Mâlikî fıkhı eğitiminde dirayet ve rivayet ilmini birleştirmiştir.

Bu şer’î ilimlerin, hâlâ muttasıl sened ile telkin yoluyla öğretilmesi bu tarz medreseleri diğer dinî okullardan ayıran ayrıcalıklarından birisidir.

Bu medresede tatbik edilen ekolün önemini ve bilimsel değerini artıran en önemli husus, bütün İslâm ümmetinin isnatlarını bir araya getirip toplamasıdır. Bu isnadların en yakını, bu ekolün son asırdaki müceddidi, Trablusgarp müftüsü Şeyh Kâmil b.

Mustafa’da bir araya gelen isnatlardır. Kendisi XX. yüzyıl sonlarında ve XX. yüzyıl başlarında İslâmî ilimlerin öğretimiyle meşgul olmuştur.

185 Salnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 12, Trablusgarp, 1312 / 1894, s.161.

Bu isnatlar arasında; Şeyh Muhammed Emin (Şattu’l-Henşir), Şeyh Ali el-Gaebanî (Tâcûrâ), Şeyh Ahmed Ebû Tabl (Beni Velîd), ve isnatları Şeyh Ahmed ez-Zerrâk’a ulaşan Şeyh Muhammed Zafer el-Medenî’nin (Mısrâta) isnatları yer amaktadır.

Bahsi geçen ekol, günümüze kadar Trablusgarp genelinde Mâlikî öğretilerinin ulaşmasında ve yayılmasında katkısı olan büyük âlimler yetiştirmiştir. Bunlar arasında, Şeyh Muhammed Kâmil b. Mustafa’nın öğrencileri; Trablus müftüsü Şeyh İbrahim Mustafa Bekir, Ahmed el-Bakbak, Ahmed eş-Şerîf, Ahmed Şakrun, Ahmed b. Abdüsselam, Ahmed b. Abdülâlin, Ahmed Hasan, Ahmed b. Mahmud, Sâlim b. el-Mebrûk el-Ferşefânî, Abdurrahman el-Busırî, (Trablus müftüsü) Abdullah Bukrin, Ali İyad, Kaddur Efendi, Muhammed el-Busırî, Muhammed ez-Zemerli, Muhammed Said el-Mesûdî, Muhammed ed-Dâvî, Muhammed et-Tâhir ez-Zâvî, Muhammed el-Âlim el-Keratî, Muhammed Ferhat ez-Zâvî, Muhammed el-Fakih Hasan, Muhtar eş-Şakşukî, Mustafa el-Hâzimî, Mustafa b. Zeki, Mustafa el-Huni vb. Ayrıca, Şeyh Muhammed Kâmil b. Mustafa’nın öğrencilerinin öğrencileri olan Ali el-Gıryânî, Ali el-Mesletî, Muhammed el-Halil el-Kamatî, el-Mehdi Ebû Şe’aale, Ömer el-Cenzûrî, Sâlim Bukir vb. yer almaktadır.¹⁸⁶

Osmanlı Devleti döneminde Trablusgarp’taki medreselerdeki eğitim metodunun belirleyici aktörü elbette Mâlikî mezhebi ve onun mensubu olan âlimler ve tedris erbabı olmuştur. Sözü edilen dönemde bu mezhebin durumu hakkında son olarak şu özet çıkarımlar yapılabilir:

Herşeyden önce şunu belirtmek gerekir ki, Trablusgarp’ta Osmanlı hâkimiyetinin hüküm sürdüğü dönemlerde meydana gelen sosyal, ekonomik ve siyasi hadiselerin, ana mezhep olan Mâlikî mezhebi üzerinde olumsuz herhangi bir etkisi olmamıştır.

Mâlikî mezhebi Trablusgarp Vilâyeti’ne, bu beldenin kendi halkları tarafından getirilmiştir. İlgili bu mezhep, bölge insanının kimliklerinin bir parçası olmuş, nesilden nesile aktarılarak XX. yüzyıla ulaşmıştır. Bölgede halk nazarında mezhebin özel bir konumu bulunmaktadır. Çok farklı hadiseler cerayan etmesine rağmen, mezhebin muhafaza edilmesinde Mâlikî âlimlerinin öğretilerinin ve kaleme aldıkları eserlerin etkisi çok büyüktür. Ayrıca ülkede tedris faaliyetlerini yürüten medreseler,

186 Mecelletu’l-Va’y el-İslâmî, Aded: 2, Kuveyt, 2019, s.30.

mescidlerde ve ilim halkalarında devam eden mezhep dersleri, bu mezhebin öne çıkmasında en büyük etken olmuştur.

Karamanlı Ahmed Paşa Medresesi

1312 / 1894 tarihli Trablusgarp Vilâyeti Sâlnâmesi’ne göre¹⁸⁷ Karamanlı Ahmed Paşa, Trablusgarp valiliğine tayin olunduktan sonra (1123 / 1711), Trablusgarp şehir merkezinde büyük bir camii ve medrese yaptırmıştır. Bu eserler için çeşitli binalar ve gelirler vakfetmiştir. Medresenin 1738 senesinde inşasının tamamlandığı anlaşılıyor.

Mustansıriyye Medresesi

Trablusgarp havalisinde geleneksel ve dinî mahiyette eğitim veren bu medrese, İbn Ebu’d-Dünya tarafından kurulmuştur. İmam Mâlik’in öğrencisi Ali b. Ziyad’ın Muvatta isimli kitabını Mağrib Araplarına getirdiği günden bu yana İslâmî eğitimin devam ettiği bir medresedir.

1301 / 1884 tarihli Osmanlı Trablusgarp Vilâyet Sâlnâmesi’ne¹⁸⁸ bakılırsa bu tarih itibarıyla Trablusgarp şehir merkezinde sadece üç medrese açık bulunuyordu. Bu rakam bir yıl sonraki sâlnâmede dört olarak gösterilmiştir. Yine aynı yıl kaydına göre Trablusgarp şehri dışında da iki adet medrese faal durumda idi.¹⁸⁹ 1888’de ise yine Trablusgarp şehir merkezinde üç medrese faal olarak gösterilmiştir.¹⁹⁰ 1894’te de yine üç adet medrese kayıtlıdır.

Yukarıda zikri geçen medreselerden başka Trablusgarp havalisinde Gürcü Mustafa’nın 1830’ların başlarında inşa ettirdiği camii bünyesinde bir medresenin varlığından haberdarız. Yine bölgede Kâtip Medresesi ile Zelîten’deki Esmerî Medresesi burada zikredilebilir. Buna benzer şekilde diğer bazı Osmanlı camilerinin de Trablusgarp eğitim hayatında hususi bir yerinin olduğunu belirtmeliyiz.

Trablusgarp Vilâyeti’nde XIX. yüzyıl sonlarına gelindiğinde halen hizmet vermeyi sürdüren medreseler ile bunların kurucuları ve müderrisleri hakkında aşağıdaki malumat özet olarak verilebilir:¹⁹¹

187 Salnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 12, Trablusgarp, 1312 / 1894, s.161.

188 Sâlnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 10, s.110.

189 Sâlnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 11, Vilâyet Matbaası, 1302, s.116,117.

190 Salnâme-i Vilâyet-i Trablusgarp, Sene: 12, Trablusgarp, 1305 / 1888, s.125.

191 Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, 1321 / 1903, Sene: 6, Asır Matbaası, Dâru’l-Hilâfetu’l-Aliyye, s.695.

1. Ahmed Paşa Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti kaza merkezinde Bâbu’l-Münşiye mahallesindedir. Kurucusu Ahmed Paşa, müderrisi Şeyh b. Musa Efendi, öğrenci mevcudu: 30.

2. Osman Paşa Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti kaza merkezinde Bâbu’l-Bahr mahalledindedir. Kurucusu Osman Paşa, müderrisi Mustafa Hâzmî Efendi, öğrenci mevcudu: 31.

3. Mizrân Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti kaza merkezinde Mizzân mahallesindedir. Kurucusu Mizrân Hacı Ramazan Efendi, müderrisi Abdusselam Efendi, öğrenci mevcudu: 50.

4. Gürcü Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti kaza merkezinde Bâbu’l-Bahr mahallesindedir. Kurucusu Hacı Mustafa Efendi, müderrisi Ömer Efendi, öğrenci mevcudu: 25.

5. Kâtip Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti kaza merkezinde Belediye mahallesindedir. Kurucusu Kâtip Efendi, müderrisi Nasrakı Efendi, öğrenci mevcudu: 18.

6. Boravi Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti kaza merkezinde Tâcûrâ mahallesindedir. Müderrisi Mehmed en-Nuâs Efendi, öğrenci mevcudu: 20. Bu medrese günümüzde Libya’da Trablus şehrinde faal durumdadır.

7. Amûre Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti kaza merkezinde Cânzûr mahallesindedir. Kurucusu Şeyh Amûre, müderrisi Hâzmî Efendi, öğrenci mevcudu: 12.

8. Bin Şuayb Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti Zâviye kazasında Zâviye mahallesindedir. Kurucusu Bin Şuayb, müderrisi Mehmed Tahir Efendi, öğrenci mevcudu: 25.

9. Yusuf Paşa Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti Tarhûne kazasında Berât mahallesindedir. Kurucusu Yusuf Paşa, müderrisi Mehmed Fâsî Efendi, öğrenci mevcudu: 17.

10. Bin Cuhâ Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti Hums kazasında Hums mahallesindedir. Kurucusu Bin Hıcâ, müderrisi Ömer Efendi, öğrenci mevcudu:

54.

11. Abdüssadık Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti Hums kazasında Hums mahallesindedir. Kurucusu Abdüssadık, müderrisi Mehmed Gâim Efendi, öğrenci mevcudu: 20.

12. Seyyid Fercânî Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti Hums kazasında Hums mahallesindedir. Kurucusu Seyyid Fercânî, müderrisi Ömer ve Fercânî Efendiler, öğrenci mevcudu: 12.

13. Şeyh Abdüsselam Medresesi: Trablusgarp Vilâyeti Hums kazasında Hums mahallesindedir. Müderrisi Mehmed Efendi, öğrenci mevcudu: 100.

Trablusgarp’ta İtalyan işgalinin başlamasına günler kala (11 Eylül 1911), bölge valisi İbrahim Paşa, Trablusgarp’ta yeni medreseler ve modern okulları açılması talebiyle ilgili bir raporunu İstanbul’a göndermiştir. Adı geçen valiye göre Trablusgarp Vilâyeti, Osmanlı Devleti’nin ve İslâm halifesinin Afrika Müslümanları ile olan irtibatını sağlayan yegâne bağlantı noktasıdır. Burasının ihmal edilmemesi gerekir. Bu nedenle Trablusgarp’a Mısır’daki Câmiu’l-Ezher’in programı esas alınarak büyük bir İslâm medresesi kurulması ve desteklenmesi faydalı olacaktır. Bu iş için Trablusgarp’ta eğitime devam eden Karamanlı Ahmed Paşa, Sakızlı Osman Paşa ve Kâtip medreselerinin birikmiş 10 bin lirası ile 2 bin lira tutarındaki sur vakfının gelirleri, bahsi geçen bu büyük İslâm medresesinin kurulmasına sarf olunabilir.¹⁹² Ancak savaş patlak verdiği için bu proje hayata geçirilememiştir.