Sözlük Hazırlamada Geçerli Olan AĢamalar

Günümüz sözlüklerinin en önde gelen sorunlardan biri, sözlüklerin içeriklerinin birbirine yakın olmasıdır. Farklı hedef kitlelere, farklı amaçlarla seslenseler bile, madde açıklamaları hatta örnek tümceleri birebir aynı olan sözlükler vardır. Usta (2006: 223-242), bu durumun nedenlerini Ģöyle açıklamaktadır:

“Türkiye Türkçesi söz varlığını yetkin bir biçimde değerlendirememek ve sürekli olarak sözlükteki madde baĢlarının niceliği üzerinde yoğunlaĢmak, sözlük hazırlayıcılarının „yöntem‟ konusuna yeterince eğilmelerini engellemiĢtir. Oysaki sözlüklerde „tanımlayıcı, açıklayıcı, doğrulayıcı, önerici, örneklendirici‟ yönlerin ağırlıkta olması gerekir. Öte yandan sözlüğün hazırlanıĢ amacı ve hedef kitlesinin netleĢtirilememiĢ olması da önemli bir etkendir. Ayrıca, Türkçe Sözlük için bilgisayar ortamında oluĢturulmuĢ özel bir „korpus‟un bulunmaması da bunda etkilidir. Eser seçiminde bütün dönemleri, türleri kapsayacak Ģekilde geniĢ bir bakıĢ açısına ihtiyaç vardır. Öte yandan „güncel‟ tarama yapılması, kaçınılmaz bir zorunluluktur. Sözlüğü hazırlamada hangi yöntemin kullanılacağı belirlendikten sonra, ne tür sözlükler yazılacağına, bunların hedef kitlesinin kimler olacağına uzmanların da görüĢü alınarak ihtiyaca göre karar verilmelidir.”

Korpus; sözlüğün madde baĢı öğelerini, tanımlayıcı öğeleri ve tanık tümceleri içeren evren olarak tanımlanabilir. Madde baĢı öğenin tanımlanmasında ve örneklendirilmesinde kullanılan sözcüklerin her birinin, sözlükte ayrıca madde baĢı öğe olarak bulunması, sözlüğün kendi içinde tutarlığını gösteren niteliklerin baĢında gelmektedir. Yılmaz (2010: 49), sözlük hazırlama süreciyle ilgili yöntem belirlenirken göz önünde bulundurulması gerekenleri Ģöyle açıklamıĢtır:

“Bir dilin söz varlığını içeren bir sözlük hazırlanırken, uygun yöntemin belirlenmesini sağlayan etkenler arasında, en önemlisi amacın saptanmasıdır. Amacın saptanması ile birlikte sözlük hazırlayıcıları söz konusu dil malzemesini, kaynak eserler, edebi ürünler tarayarak geniĢ bir veri tabanı oluĢtururlar. Ayrıca, yansıtılan söz varlığının kapsadığı dönem (modern sözlükler “eĢ zamanlı yöntem”, tarihi sözlükler “art zamanlı yöntem”), yönelinen hedef kitle (genel sözlükler, özel sözlükler), yayınlanma sıklığı (PLI “Petit Larousse Illustre, Fransızca Ansiklopedik Sözlük” her yıl, TDK-Türkçe Sözlük -ortalama- her 6 yılda bir) gibi etkenler de sözlüğün niteliği üzerinde belirleyici etkenlerdir. Ancak, TDK Türkçe Sözlük gibi geleneği oluĢmuĢ sözlüklerin yeni baskıları yapılırken sözlüğün baĢtan sona yeniden ele alınarak; bir taraftan önceki baskıdaki eksikliklerin tamamlanması, yanlıĢlıkların düzeltilmesi, dilin çevrim dıĢına çıkmıĢ olan sözlüksel birimlerin çıkarılması gerekirken; öte taraftan da o baskının geçerli olduğu zaman aralığında dile yeni girmiĢ olan kavramların dahil edilip yansıtılarak, dilin sayısal ve içeriksel olarak zenginleĢtirilmesine katkıda bulunulması gerekmektedir. Çünkü; sözlükler kullanımsal bir karakter taĢırlar. Dolayısıyla sözlükler; dinamik bir nitelik arz eden dildeki yenilikleri, o dilin kullanıldığı toplumdaki kültürel, sosyal değiĢimleri yansıtmalıdır.”

Sözlüklerde yer alan sözvarlığı öğelerinin anlamları dilsel birimlerin güncelliğine ve eskimiĢliğine bağlı olarak değiĢmektedir. Sözcükler uzun yıllar içinde yeni anlamlar kazanabilir, anlam yitimine uğrayabilirler. Örneğin; Arapça olan ve güncel dilin

52

çevriminden çıkmıĢ olan “lügat” yerine, Türkçe olan ve güncel dilde yer alan “sözlük” kullanılmaktadır. Ancak “lügat paralamak”*

deyimi yerine “sözlük paralamak” diye bir kullanım yoktur. Madde baĢı öğeleri değerlendirirken, madde baĢı öğelerin kullanıldığı bağlamı öncelemek gerekmektedir. Ancak gelecek yıllarda, lügat paralamak deyimi yerine “sözlük paralamak” kullanımının benimsenebileceği olasılığı da her zaman vardır.

Sözlük hazırlamada yaĢanan sorunları, sözlük hazırlama yöntemleriyle birlikte ele almak konuya bütüncül bir bakıĢ açısıyla yaklaĢma olanağı sunmaktadır. Modern sözlükbilim ilke, yöntem ve verilerine dayalı olarak sözlük hazırlama aĢamalarıyla ilgili aĢağıdaki alt baĢlıklar, Yılmaz‟ın (2010: 46-50) çalıĢmasından yararlanılarak oluĢturulmuĢtur:

Amacın belirlenmesi:

“Bugün sözlük hazırlamada en önemli noktalardan biri, dil öğretiminde olduğu gibi, amacın belirlenmesi‟dir; değiĢik amaçlara göre değiĢik nitelikte sözlükler hazırlamaktır. Eğer amaç, bir dilin bütün sözvarlığını ortaya koymaksa buna uygun bir çalıĢma yapılmakta, eğer belli bir düzeydeki öğrenciye seslenmekse, sözvarlığının sınırı ona göre düzenlemekte, anadili sözlüklerinde olduğu gibi ikidilli sözlüklerde de temel sözvarlığı ve sıklık dizelgeleri göz önünde tutulmaktadır.” (Aksan, 2003b: 84)

“Sözlük bilim açısından, amacın belirginleĢtirilmesinden sonra, madde baĢı olan ögelerin düzenlemesi, ilgili tanımların verilmesi, madde baĢı ögeler için söz konusu olan temel anlam ve yan anlamların kullanım sıklığına göre sıralanıĢına kadar daha pek çok konuda özenli, ilkeli ve yöntemli bir çalıĢma gerekmektedir.” (Uzun, 1999: 54, akt. Yılmaz, 2010: 48) Belirlenen amaca ulaĢmak için kullanılacak “dil malzemesi”nin sınırlarının iyi çizilmesi gerekmektedir. Sözlüğün hacmi ne olacak? Ansiklopedik sözlük mü hazırlanacak? Filolojik sözlük mü hazırlanacak? Pratik değeri olan bir sözlük mü hazırlanacak?

Hedef kitlenin belirlenmesi:

Hedef kitlenin belirlenmesi, sözlüğün kimler için hazırlanacağıyla ilgilidir. Sözlük, anadili veya yabancı bir dil öğrenicileri için de olsa, bu durum tam anlamıyla hedef kitleyi yansıtmamaktadır. Sözlüğün seslendiği hedef kitle, değiĢik düzeylerde olabilmektedir.

Yabancılar için hazırlanacak olan Türkçeden Türkçeye sözlüğün, genel sözlüklerden ve iki dilli sözlüklerden farklı olması beklenir. Türkçe sözcüklerin, yabancıların

53

Türkçe bilme düzeylerine uygun bir biçimde Türkçe sözcüklerle açıklanması, onların dil ve kavram geliĢimlerine olumlu yönde katkı sağlayacaktır. Püsküllüoğlu (2005: 13) da kendi hazırladığı sözlükte, bir sözlük içeriğinin hedef kitleye göre belirlenmesinin gerekliliği konusuna örnek oluĢturur:

“Sözcüklerin bütün anlamları göz önüne alınmakla birlikte, sözcüğün yalnızca öğrenci için gerekli olan anlamlarının verilmesi yeğlenmiĢtir.” Sözlükler bir metin olarak düĢünüldüğünde, hedef kitlenin ilgi, istek ve geliĢimlerine uygun olarak hazırlanırsa genel dil kullanıcısı açısından sözcük yığını olarak görülmekten kurtulabilir. “Sözlükler bir ders kitabı olmamakla beraber yardımcı materyal olarak hedef kitlenin kültürel geliĢimine katkıda bulunmayı amaçlar.” (Boz, 2006: 25)

Hartmann (1983: 9), sözlük kullanıcılarının yanında onların beklentilerine de değinmiĢtir: “Eninde sonunda bütün sözlükler, sözlüğe danıĢacakların sözlüksel gereksinimlerine göre harekete geçirilir ve değerlendirilir.”

Sözlük hazırlayıcılarının belirlenmesi:

“Bugün, bir genel sözlüğün hazırlanması, çoğunlukla geniĢ bir uzmanlar kadrosunun ortak çalıĢmasıyla gerçekleĢtirilmekte, uzmanların yaptıkları taramalardan elde edilen dil malzemesinin değerlendirilmesi sonucunda, dil birimlerinin sözlüğe madde baĢı olarak alınacak olanları belli bir düzene göre sıralanmakta ve bu madde baĢı birimler imzalı örneklerle tanımlanmaktadır. Uzmanlar tarafından belirli aralıklarla yapılan taramalar ve değerlendirmeler sonucunda; sözlüklerin her yeni baskısına, dile yeni yerleĢen ögeler alınmakta, değiĢik alanlarla ilgili kavramlardaki yeni bir takım değiĢimler aktarılmakta ve yansıtılmaktadır. YaĢayan bir kurum olan dildeki geliĢmeler böylece sözlüklerde de geniĢ ve güncel görünümleriyle yer almaktadır.” (Aksan, 2003b: 85)

Sözlük hazırlama ekibinde; sözlükbilim uzmanları, sözlük yazarları, ilgili alan uzmanları, kaynak taraması yapacak uzmanlar vb. bulunmalıdır. Bu çalıĢma ekibi özel olarak eğitilmelidir.

Zamanın belirlenmesi:

“Bir yazı dilinin, bir ortak dilin söz varlığını içeren bir sözlük hazırlanmak isteniyorsa, o dilin hangi döneminin söz varlığının ele alınacağının da belirlenmesi gerekir. Yani, sözlük „art zamanlı‟ bir yöntemle hazırlanarak, o dilin herhangi bir tarihsel döneme ait söz varlığını, tarihsel süreç içinde kazandığı anlam boyutlarıyla ve kökenbilimsel açıklamalarla verme yoluna giderek tarihi bir karakter mi taĢıyacaktır.” (Çotuksöken, 2002: 181); “yoksa „eĢ zamanlı‟ bir yöntem izleyerek söz varlığının güncel görünümlerini mi ortaya koyacaktır? Bugün, genel sözlükler (ana dili sözlükleri), çoğunlukla „eĢzamanlı‟ yöntemle hazırlanmaktadır. Yani, genel sözlükler belli bir dönemin, özellikle de son dönemin söz varlığını içerir. Nitelikli bir sözlük, yaĢayan dili yansıtabilmeli, yaĢayan bir sosyal kurum olan dildeki değiĢme

54

ve geliĢmeleri ortaya koyabilmelidir.” (Yılmaz, 2010: 47) EĢ zamanlı olarak hazırlanan genel dil sözlüklerinde, dilin çevriminden çıkmıĢ, eskimiĢ sözcüklerin yer aldığı görülmektedir. Oysa sözlüklerin, belirli dönemlerde yenilenmesi, eklemeler ve çıkarmalar yapılması gerekmektedir. Sözlüklerin, yaĢayan dil kullanımlarını yansıtıcı baĢvuru kaynağı olma niteliğini koruması için, sözlükten madde baĢı öğeleri çıkarmak, sözlüğün hacmini daraltmak olarak düĢünülmemeli, nicelik yerine nitelik öncelenmelidir.

Yazılı ve sözlü ürünlerin taranması:

Sözlük hazırlama ekibi, sözlüğün niteliğine göre (yazı dili sözlüğü mü hazırlanacak, konuĢma dili sözlüğü mü hazırlanacak? vb.) dil malzemesinin taranacağı “kaynaklar”ı belirlemelidir. Tarama sonucunda, bir havuz oluĢturulmalıdır.

“Eğer bir dilin (bir yazı dilinin, bir ortak dilin) bütün söz varlığını içeren bir sözlük hazırlamak söz konusu ise (örneğin günümüz Türkiye Türkçesinin) bu sözlüğe temel olacak sözlüksel birimler (sözcükler, sözcük öbekleri, ekler vb.) ve bunların sözlüksel tanımları, öncelikli olarak dilin yazılı ürünlerinin taranması sonucu elde edilen geniĢ bir veri tabanından yararlanılarak oluĢturulmalıdır. Tarama sadece yazılı ürünlerle sınırlı kalmamalı, söz varlığının kapsadığı zaman dilimindeki diğer kaynak eserler (ansiklopediler, dergiler vb.), sözlükler (genel ve alan sözlükleri) titiz bir Ģekilde taranmalıdır. Böylece, belli bir süre içinde bir dilde kullanılmakta olan sözlüksel birimlerle birlikte, bunların değiĢik kullanımları, deyim, kalıplaĢmıĢ söz, atasözü, terim gibi ögelerin güncel görünümleri elde edilmiĢ olacaktır. Ancak bu çalıĢmada, genelleĢip yaygınlaĢmamıĢ kullanımlara yer verilmemelidir.” (Aksan, 2003b: 84)

Sözlüğün hazırlanma amacına ve hedef kitleye bağlı olarak sözlü ürünlerin de taranması, etkin sözvarlığı öğelerini ortaya koymak için bireylerle uygulamalar yapılması gerekir. Yazılı ve sözlü ürünlerin taranması sürecinde, sıklık ve yaygınlık ölçütü temel alınmalıdır. “Sözlüğe girecek madde baĢlarının belirlenmesindeki yöntem, hem sözlüklerin ilk hazırlanıĢ safhasında hem de sonrasında yapılacak geniĢletme çalıĢmalarında oldukça önemlidir.” (Boz, 2006: 25) Sözlükte madde baĢı öğeler sıralanırken, değiĢik kaynaklardan yararlanılarak oluĢturulmuĢ havuzdan yararlanılması, güncel dil kullanımlarının ortaya konulması bakımından önem taĢımaktadır. Örneğin; “torpil” sözcüğünün sözlüklerdeki ilk anlamı; “SavaĢ gemilerinde sualtı silahı olarak kullanılan büyük bomba.” iken, ikinci anlamı “mec. Kayırıcı, arka.” (Dil Derneği, 2005) olarak belirtilmiĢtir. Oysa günlük dilde sözcüğün mecaz anlamı, temel anlamın önüne geçmiĢtir.

55

Sözlüksel birimlerin (madde baĢı öğe) belirlenmesi:

“Sözlük hazırlamanın önemli bir aĢaması da madde baĢlarının düzenlenmesidir. Madde baĢı olacak ögeler, „ev, güneĢ, ben, süsengiller‟ gibi, değiĢik nitelikteki bağımsız biçimbirimlerdir. Bunlar dilde kesinleĢmiĢ yazım biçimlerine uygun olarak, vurgu özellikleri, sözcük türleri açısından dildeki yerleri (ad, eylem, ünlem gibi) gösterilerek sözlükte yer alır. Özel adlar, eylemlerin, çekimli biçimleri (alsaydı, oturmuĢmuĢ gibi) sözvarlığına katılmaz. DeğiĢik söyleyiĢ biçimlerinin yaygın olduğu durumlarda (yine ve gene, makine ve makine, meyve ve meyva gibi) en yaygın biçim, alfabetik sıraya uygun olarak madde baĢı olarak açıklanmak, ötekinde açıklama yapmadan buna göndermede bulunmak yoluyla gösterilir.” (Aksan, 2003b: 84-85)

Hedef kitleyle ve sözlüğün niteliğiyle iliĢkili olarak sözlüğe alınacak madde baĢı öğelerin belirlenmesinde, uzman görüĢlerinden yararlanılması gerekir. Aksan‟ın (2003b: 85) genel sözlüklerle ilgili söyledikleri, diğer sözlük türleri için de geçerlidir: “. . . bir genel sözlüğün hazırlanması genel olarak bir ortak çalıĢmayla gerçekleĢtirilmekte, uzmanların derledikleri gereçlerin değerlendirilmesi sonucunda, dil öğelerinin sözlüğe alınacak olanları belli bir düzene göre sıralanmaktadır.”

Sözlüksel birimlerin (madde baĢı öğe) açıklanması:

Sözlüksel birimler, -konu sözlüğü değilse- abecesel olarak sıralanmalıdır ve sözlükte bulunması gereken öğeler bu sıralamaya uygun bir biçimde verilmelidir. “Sözlük hazırlamada en önemli, en çok özen isteyen iĢ, tanımların verilmesidir. Kolayca yanlıĢlığa düĢmeye ya da eksik anlatıma son derece elveriĢli olan bu iĢlem ayrı bir uzmanlığı ve geniĢ bir kültürel birikimi gerektirir.” (Aksan, 2003b: 85) Sözlüksel birimler, akılda kalmaya yardımcı olacak biçimde, tanımlayıcı sözcüklerle açıklanmalıdır. Sözlüklerde bazen, madde baĢı öğenin tanımının değil, yalnızca karĢılığının verildiği görülmektedir. Eğer sözcüğün karĢılığı verilecekse veya baĢka bir madde baĢı öğeye çeĢitli amaçlarla (aĢ anlam, karĢıt anlam vb.) gönderme yapılacaksa net bir biçimde belirtilmelidir. Ancak sözlüklerde; gönderme yapılması gereken öğelerin tanım gibi gösterildiği anlaĢılmaktadır. Örneğin, “bahar” sözcüğünün karĢılığı olarak yalnızca “Ġlkbahar” karĢılığı verilmiĢtir (TDK, 2005) ve bir örnek tümce eklenmiĢtir: "Biz çiçeği bahardan bahara görürüz."- T. Buğra. Tanımın yanında, sözlüğün niteliğine göre diğer açıklayıcı öğeler de eklenmelidir: dilbilgisel tür, yabancı bir dilden geliyorsa köken bilgisi, kullanım alanı bilgisi, sözlüksel tanım ve örnek kullanım…

56 Sözlük Tasarımı:

Sözlüklerin amacına, hedef kitlesine ve içerdiği sözvarlığı öğelerinin nitelik ve niceliğine göre sözlüklerin görsel olarak tasarlanması söz konusudur. Basılı sözlüklerde sözlüğün kapağı, sözlüğün içeriği ve amacıyla ilgili bilgi verici nitelikte olmalıdır. Sözlüğün boyutları, ciltleniĢi, sayfa sayısı, sayfalarda görsel kullanıp kullanılmadığı, harflerin punto büyüklüğü ile rengi ve seslenilen düzeyle iliĢkili olarak kâğıt seçimi; sözlüğün kullanıĢlığını ve çekiciliğini etkilemektedir. Özellikle ilköğretimin çeĢitli düzeylerine seslenen sözlüklerde sözlük kapaklarının renkli ve resimli olduğu görülmektedir. Ancak genelde bu sözlüklerin içinde resimler yer almamakta, hatta yazılar da renksiz olmaktadır. DıĢ kapak, çocukta sözlüğe yönelik beklenti oluĢtururken iç sayfalar çocuğun beklentilerini karĢılayamazsa sözlüğe karĢı olumsuz tutum beslenmesi olasılığı ortaya çıkmaktadır. Özellikle okul öncesi ve ilköğretimin çeĢitli düzeyleri için hazırlanan sözlükler de metin olarak düĢünülüp görsel tasarım olarak çocukların ilgi ve isteklerine yönelik olarak hazırlanırsa, sözlüklerin yalnızca gerek duyulduğunda bakılması gereken bir sözcük dizelgesi olduğu algısının da önüne geçilebilir. “Sözlük tasarımı üzerinde önemle durulması gereken bir konu olması yanında bir uzmanlık iĢidir de.” (Tahiroğlu, 2006: 89) Sözlük sayfalarının görsel bütünlüğü, algılama açısından önem taĢımaktadır. “Resimlerin özellikle anlaĢılması zor kavramların somutlaĢtırılmasında kullanılması gerekir.” (Aslan D., 2010: 42) Sözlük sayfalarında kullanılacak görsellerin, sözlüğün öğreticilik iĢlevi düĢünülerek her zaman bir fotoğraf gerçekliğinde olması beklenmez. Kullanılan fotoğraflar da, çocuğu duyma ve düĢünme etkinliğinden alıkoymayacak biçimde sanatsal duyarlıkla oluĢturulmalıdır.