faaliyetleri değer faaliyetleri ve katkı payından oluşmaktadır. Değer faaliyetleri, bir işletmenin müşteri için değerli bir ürün veya hizmeti üretmek için yaptığı bir takım fiziksel ve teknolojik faaliyetlerdir. Katkı payı ise mal ve hizmetlerin üretilmesi sonucu elde edilen toplam değer ile mal ve hizmetlerin üretilebilmesi için gerçekleştirilen değer faaliyetlerinin maliyeti arasındaki farktır.
Bir işletmede gerçekleştirilen değer faaliyetleri temel (birincil) ve destek faaliyetleri olarak iki gruba ayrılır. Temel faaliyetleri iç lojistik, işlemler, dış lojistik, pazarlama ve satış ve servis (satış sonrası hizmetler) olmak üzere beş gruba ayrılır. Temel faaliyetler mal ve hizmetlerin üretilmesi, pazarlanması ve satış sonrası hizmetlerle ilgili faaliyetler olup destek faaliyetler ise temel faaliyetleri destekleyen ve sürekliliklerini sağlayan faaliyetlerdir. Destek faaliyetleri tedarik, teknoloji geliştirme, insan kaynakları yönetimi ve işletmenin örgütsel yapısı olarak dört gruba ayrılmıştır.
Değer Zinciri Modeli, rekabet üstünlüğü elde edilmesinde değer faaliyetlerinin önemini vurgulamaktadır. Bu modelin en önemli yanı ise değer faaliyetlerinin birbirinden bağımsız faaliyetler olmadığının, maliyet ve etkililik açısından karşılıklı bir bağımlılık içinde bulunduklarının altını çizmesidir. Bu bağımlılık hem işletme için değer faaliyetleri hem de işletmenin değer zinciri ile tedarikçilerinin veya dağıtıcılarının değer zincirleri içindeki değer faaliyetleri arasında da mevcuttur. Bir işletmenin değer zinciri tedarikçilerin ve dağıtıcıların da değer zincirlerini kapsayan daha geniş bir değer sisteminin parçasıdır. Porter, birbirleriyle bağımlı değer zincirleri arasındaki faaliyetleri değer sistemi olarak tanımlamaktadır.
Şekil 3.3. Değer Sistemi
Kaynak: Mahmut Tekin, Hasan Kürşat Güleş, Adem Öğüt, Değişim Çağında Teknoloji Yönetimi, Yenilenmiş II. Baskı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2003, s. 334.
Bir işletme rekabet üstünlüğü elde edebilmesi temel ve destek faaliyetleri olarak iki gruba ayrılan bu dokuz faaliyeti ya rakiplerinden daha düşük bir maliyetle gerçekleştirebilmesine ya da değer faaliyetleri yardımıyla rakiplerinkinden daha farklı bir ürün üreterek daha yüksek bir fiyattan satabilmesine bağlıdır.54
İşletmelerin stratejik üretim kararlarında değer sistemi yaklaşımını benimseyerek üretim sistemi ile ilgili temel kararları ve rekabet önceliklerini belirlemeleri rekabet üstünlüğü sağlamaları ve sürdürebilmeleri açsından son derece önemlidir. Stratejik üretimde rekabet önceliklerinden esneklik temelli uygulamalar değer sistemi yaklaşımıyla değerlendirilerek uygulamaya geçirildiğinde işletmelere önemli rekabet avantajları sağlar. Pazarların, tüketici tercihlerinin, rekabet koşullarının hızlı değişimine hızlı tepki verebilmek ve adapte olabilmek için işletmelerin hareket ve durum esnekliklerine sahip olması şarttır. İşletmelerin tüm değer sisteminde esnek uygulamalar yapabilmesi rekabet üstünlüğü sağlamasına yardımcı olacaktır.
İşletmeler girdi sürecinde esneklik sağlayabilmek amacıyla MRP, MRP II, ERP gibi yöntemler uygulamaktadırlar. Bu yöntemlerin başarılı olabilmesi için tedarikçilerle işbirliğine dayalı esnek ilişkiler kurulması gerekmektedir. Ayrıca üretim sürecinde esneklik sağlayabilmek ve müşteri ihtiyaçlarını hızlı bir şekilde karşılayabilmek için de tedarikçilerle işbirliğine dayalı, hızlı ve esnek ilişkiler kurulması zorunlu olmaktadır. Bu durum hem işletmeye hem de tedarikçiye avantaj sağlamaktadır. İşletmeler intranet, internet, EVD aracılığıyla tedarikçileriyle bağlantı kurmaktadır. Bu iletişim araçları bürokrasiye dayalı geleneksel iletişim yöntemlerine göre çok daha esnek ve hızlıdır.
İşletmeler üretim sürecinde esneklik sağlayarak müşterilerin çeşitlenen ve sürekli değişen ihtiyaçlarına cevap vermeye ve değişen rekabet koşullarına ayak uydurmaya çalışmaktadır. Geleneksel üretim sistemlerinin yerini EÜS, TZÜ, Yalın Üretim, Çevik Üretim, Kitlesel Özel Üretim gibi müşterilerin değişen ihtiyaçlarına hızlı tepki vermeyi ve
54 Tekin, Güleş, Ögüt, a.g.e., s.333-334.
Tedarikçilerin Değer Zinciri İşletmelerin Değer Zinciri Aracı İşletmenin Değer Zinciri Müşterilerin Değer Zinciri
30
esneklik sağlamayı amaçlayan modern üretim sistemleri almıştır. İşletmeler artık pazar payları yerine müşteri paylarını artırmaya çalışmaktadırlar. Bunu sağlayabilmek için müşterilerine değer yaratıp sunmaları gerekmektedir. Günümüzde üretimde yaygın olarak kullanılan EÜS, Yalın Üretim, TZÜ, Bilgisayar Destekli Tasarım / Mühendislik, Üretim, Sanal Üretim, Grup Teknolojisi gibi yöntemler tezgah, oran, üretim süreci, çeşit, işlem, hacim esnekliği gibi birçok esneklik sağlayarak işletmelerin değişen pazar koşullarına kolay adapte olmasını sağlamaktadır. Bu da işletmenin rekabet avantajı sağlamasına ve sürdürmesine yardımcı olmaktadır. İşletmeler üretimde ve dağıtımda esneklik sağlayıp farklılaşarak müşteri değeri yaratabilir ve rekabetçi avantaj sağlayabilirler. Bu duruma en güzel örnek rakiplerinin aksine internet üzerinden bilgisayar satışını kitlesel özel üretim uygulamasıyla gerçekleştiren Dell bilgisayardır.
Günümüzde müşteriler daha kaliteli, daha hızlı, daha ucuz, daha fazla satış sonrası hizmeti olan, müşteriye göre değiştirilebilen, çeşitlendirilebilen, daha kolay ulaşabildikleri ürün ve hizmetleri tercih etmektedirler. İnternet sitesi üzerinden satış, kitlesel özel üretim, elektronik ticaret, CRM, bilişim sistemleri gibi uygulamalarla ürün ya da hizmetin müşteriye sunulması, çeşitlendirilmesi, satış sonrası hizmetler gibi alanlarda esneklik ve hız sağlanarak rekabet üstünlüğü sağlamak ve sürdürmek mümkündür. İşletmelerin müşteriye ulaşmasında önemli rol oynayan dağıtıcı/aracı işletmelerle de işbirliğine dayalı, hızlı ve esnek ilişkiler geliştirmesi zorunludur. Hızlı tepki verebilmek ve esnek olabilmek için tüm değer zincirinde ve sisteminde esneklik sağlanması zorunludur. Çünkü bir zincirin gücü onu oluşturan en zayıf halkanın gücü kadardır.
Stratejik üretimde esneklik boyutunun değer sistemi içerisinde rekabet üstünlüğü sağlayacak şekilde kullanılmasıyla diğer rekabet öncelikleri olan maliyet, kalite ve hizmet boyutlarında da iyileşmeler ve gelişmeler sağlanacaktır. Üretimde kullanılan EÜS, Çevik Üretim, TZÜ gibi yöntemlerinin esneklik yanında kalitede iyileşme maliyetlerin düşmesi, müşteri siparişlerinin daha hızlı karşılanabilmesi gibi birçok avantajı vardır. Zaten bir işletme mümkün olduğunca fazla alanda rekabet üstünlüğü sağlamaya çalışmalıdır. İşletme bunu sağlayabilirse rakiplerin işletmeyi geçebilmeleri güçleşmektedir.
Değişen ve gelişen dünya pazarlarında pazarın yapısı, çeşitleri ve üretilen malların nitelikleri tüketiciler tarafından belirlenmektedir. Tüketiciler sürekli olarak yeni ve değişik mamuller istemekte, bu durum talepte esneklik ve dalgalanma yaratmaktadır. Esneklik, üretim sisteminin piyasadaki değişikliklere hızlı ve etkili şekilde uyum sağlayabilmesiyle
ilgili bir kavramdır ve günümüz işletmelerin sahip olması gereken özelliklerin başında esneklik gelmektedir.55
55 Atilla Yardımcı, “Esnek Üretim Sistemlerine Giriş”, Otomasyon Dergisi, Sayı 129, Şubat 2003,
http://www.bilesim.com.tr/tr/index.nsf?lf=/tr/leftbaryayincilik.html&rf=http://www.bilesim.com.tr/mis toportal/showmakale.nsf?xd=1973.xml, Erişim Tarihi: 10.01.2005.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ÜRETİMDE ESNEKLİK SAĞLAMADA KULLANILAN TEKNOLOJİLER Üretimde kullanılan teknolojiler işletmelerin rekabet önceliklerini gerçekleştirmelerine önemli katkılarda bulunmaktadır. Günümüzde üretim teknolojilerinin önem kazanmasının nedenleri şunlardır:
- Rekabetin uluslararası boyutlara ulaşması ve teknolojik yeniliklerin verimlilik artışı için zorunlu hale gelmesi,
- Yığın üretimi gerektiren değişik türdeki ürünlere aşırı bir yönelmenin olması, - Ürünlerin kısa sürede pazarlarda kalmasının üretim sistemlerinin değişikliklere hızlı ayak uydurabilmesini gerektirmesi,
- Ürünlerin karmaşıklığının artmasının üretimle ilgili problemleri daha da güçleştirmesidir.56
Üretim teknolojileri kadar yönetim teknolojileri de işletmelerin rekabet önceliklerini gerçekleştirmelerine önemli katkılarda bulunmaktadır. Üretim ve yönetim teknolojileri birbirini tamamlamaktadır.
Bu bölümde işletmelerin stratejik üretimde rekabet önceliklerinden esneklik boyutunu gerçekleştirebilmeleri için kullandıkları üretim ve yönetim teknolojileri genel hatlarıyla incelenecektir. Üretim teknolojileri tedarik-dönüştürme süreci–çıktı bağlamında ele alınacaktır, ardından ise yönetim teknolojileri incelenecektir.