Esneklik kavramı ilk ortaya atıldığında daha çok ekonomik kriz dönemlerinde tepki ortaya koyabilme kabiliyetini ifade etme şeklinde algılanmıştır. Daha sonraları işletmeler için stratejik bir silah olarak değerlendirilmeye başlanmıştır. Bu yönüyle esneklik günümüz işletmeleri için çok önemlidir. Esneklik kavramı için birçok tanım yapılmaktadır. Bazıları:
Esneklik, farklı ürünleri kabul edilebilir kalite düzeylerinde ve verimlilikle üretebilmek için üretim kaynaklarının tamamıyla kullanılabilmesini sağlayabilmektir.
Esneklik, daha kaliteli ürün, atölye ve stok alanlarının azaltılması, malzeme taşıma süresinin kısaltılması ve taleplere hızlı cevap verilebilmesi yeteneğinin maksimuma çıkarılmasını amaçlayan anlayıştır.41
Esneklik, üretim sisteminin piyasadaki değişikliklere hızlı ve etkili bir şekilde uyum sağlayabilmesidir. Esneklik işletmenin değişen piyasa koşullarına, üretim sistemini geliştirme ve yenileme stratejisi ile tasarım, ürün, iş akışı, sürekli etkinlik ve verimlilik alanlarındaki gelişmelerle, müşteri istek ve ihtiyaçlarını göz önüne alarak zaman, yer, fiyat ve fayda bütünleşmesini sağlayabilme yeteneğidir.42
Üretimde esneklik, çoğunlukla üretilebilen parça çeşitliliğinin fazla olması ve gerektiğinde üretimin miktar ve kompozisyonunun kolaylıkla değiştirilmesi olarak tanımlanmaktadır.43
Üretim esnekliği, yeni bir ürün üretimine geçilebilmesi için tezgahların çabuk ve masrafsız olarak ayarlanma kapasitesinin olduğu bir organizasyon şeklidir. Burada genellikle üretimi geliştirmek için stratejik problemler çözen; işgücü, malzeme ve enerji kaynaklarını ekonomik olarak kullanarak verimliliği artıran organizasyondan söz edilir.
Bir üretim sisteminin esnekliği genel olarak dört grupta toplanabilir:
41 Süleyman Semiz, Şenol Okay, “Esnek Üretim Sistemlerinin İşletme Kriterleri Açısından Değerlendirilmesi”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:6, Sayı: 2, Ağustos 2002, s.124-125. 42 Enver Aydoğan, “Esnek Üretim Sistemlerinin İşletme Verimliliğine Etkisi: Bir Alan Araştırması, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:7, Sayı:1, 2005,
http://dergi.iibf.gazi.edu.tr/pubs.aspx?x=7, Erişim Tarihi:09.11.2006.
43 Özden Bayazıt, Esnek Üretim Sistemleri ve Türkiye Uygulaması, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001, s.23.
22 1. Parça sayısı ile ölçülen esneklik,
2. Farklı parçaları farklı makinelerde üretebilme yeteneği ile ilgili malzeme taşıma sistemi esnekliği,
3. Değişen fonksiyonlara uyarlanması ile ölçülen bilgisayar sistemi esnekliği, 4. Süreç esnekliği,
a. Parça karması ile ilgili iş esnekliği,
b. İşin işlenebileceği farklı rotalarla ölçülen esneklik,
c. Üretim programındaki değişikliklerin maliyetleriyle ölçülen kısa dönem esneklik,
d. Yeni üretime hazırlık maliyetleriyle ölçülen uzun dönemli esneklik.
Üretim esnekliği, esnekliğin sadece bir boyutu olup esnekliğin başka boyutları da vardır. Esneklik türleri şunlardır:
Tezgah esnekliği: Çeşitli parçaların işlenebilmesi için tezgahlardaki değişikliklerin, gerekli ayarların ne kadar kolay ve çabuk yapılabildiğini gösteren ölçüdür. Belirli bir dizi parçanın üretimi için tezgah üzerinde farklı işlemler yapabilme kolaylığını ifade eder.
Üretim Süreci Esnekliği: Makine ve teçhizatta önemli yatırımlara gidilmeden farklı ürünler üretebilecek süreçlere adapte olabilme yeteneğidir. Üretim süreci esnekliği, çeşitli malzeme kullanımına ve çeşitli ürün tasarımlarının üretimine olanak sağlayan esnek otomasyon teknolojilerinin temelini oluşturmaktadır. 44
Ürün esnekliği: Hızlı ve ekonomik bir şekilde üretimin miktar ve kompozisyonunu değiştirebilme yeteneğidir.45
Tüketici istek ve ihtiyaçlarındaki değişimi zamanında farkedebilmek ve ekonomik olarak kısa sürede yeni ürün çeşitlerini üretmeye başlamak ürün esnekliğinin en belirgin özelliğidir. Ürün esnekliğinin sağlanabilmesi için BDÜ ve EÜS’nin kullanılması gerekmektedir.
Rota Esnekliği: İşletmelerde üretim hattındaki parçaların, işlenmek üzere uğradığı tezgahların sıralanması ve zaman ayarı rotalama olarak adlandırılır. Rota esnekliği ise, iş parçasının sistem içinde alternatif rotalarının bulunması ve bu rotaların kullanılması
44 Muammer Zerenler, Kriz Dönemlerinde İşletmelerin Üretim Süreci Esnekliğinin Şirketlerin Performans ve Yaşam Sürelerine Etkileri Üzerine Bir Araştırma, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003, s.144-145.
yeteneğidir. Üretim sisteminde meydana gelebilecek aksamalara ve tezgah bozulmalarına karşı rota esnekliği önemlidir.46
İş Akımı (Rotalama) Esnekliği: Sistemde meydana gelebilecek beklenmedik bir aksaklığın üretim miktarını ne ölçüde etkileyeceğinin bir göstergesidir. İş akımı esnekliği, sistemin elemanlarından birinin, meydana gelebilecek bir arıza ya da bir bakım çalışması nedeniyle devre dışı kalması durumunda, bu elemanın işlevlerinin üretimi aksatmaksızın diğer elemanlara aktarabilmesini ifade eder. 47
Hacim esnekliği: Değişik kapasite kullanım oranlarında en ekonomik üretimin gerçekleştirilebilmesidir.
Genişleme esnekliği: Üretim sisteminin gerektiğinde kolaylıkla ve modüler bir biçimde genişleyebilmesidir.48 Genişleme esnekliği, kapasite esnekliğinin dışında stratejik kararlar alınarak, yeni pazarlara girebilmek için büyümeyi kolaylaştırma yeteneği olarak da tanımlanabilir. Diğer bir ifadeyle, üretim sisteminin birim zamanda sahip olduğu teknoloji düzeyi, ürün kalitesi ve diğer esneklik tipleri gibi özelliklerini ihtiyaç duyulduğunda artırabilme yeteneğine denilmektedir.49
İşlem esnekliği: Sistemdeki parçaların işlem sırasının değiştirilebilme yeteneği olarak tanımlanabilir.50
Malzeme Taşıma Esnekliği: Üretim sisteminde farklı parça tiplerini etkin olarak hareket ettirme yeteneğine denir. Üretim sisteminde kullanılan parçaların taşınma kolaylığı, malzeme taşıma esnekliğine bağlıdır.
Program Esnekliği: Sürecin bazı bölümlerinin başarısız olduğu durumlarda bile üretimi devam ettirmek amacıyla işlem rotası değişikliklerine, sistemin uyarlanabilir kontrolüne, işlemlere ve destek faaliyetlerine olanak sağlayarak ekonomik üretimi devam ettirebilme yeteneğidir.
Yenilik Esnekliği: Kullanılan mevcut teknolojilerin değişiklik ve yeniliklere uyabilme yeteneğidir.
46 Zerenler, a.g.e., s.145.
47 Ediz Atmaca, Serpil Erol, “Esnek Üretim Sistemleri İle İlgili Literatür Araştırması: Çok Amaçlı Karar Verme Yaklaşımı”, Süleyman Demirel Üniversitesi,Cilt:6, Sayı:1, 2001,
http://iibf.sdu.edu.tr/~webiibf/dergi/, Erişim Tarihi:10.11.2006 48 Bayazıt, a.g.e., s.24.
49 Zerenler, a.g.e., s.146. 50 Semiz, Okay, a.g.e., s.125.
24
Makine Esnekliği: Yüksek maliyetlere katlanmadan ya da çok fazla süre harcamadan bir işlemden diğerine geçmeyi gerçekleştiren bir makinedeki işlem çeşitliliğidir.
Organizasyonel Esneklik: İşletmelerin organizasyon yapılarının, çevresel faktörlerdeki değişime ayak uydurabilme yeteneği olarak tanımlanabilir. Günümüzde işletmelerin hızlı değişim, düzensizlik ve kaos gibi faktörlere karşı organizasyon yapılarının esnekliği çok önemlidir..
Pazar ve Pazarlama Esnekliği: Üretilen mal ya da hizmetlerin tüketicilere pazarlanmasında farklı yöntem ve teknikleri uygulayabilme becerisi olup, aynı zamanda üretim esnekliğine bağlı olarak farklı tüketici gruplarına farklı ürünler ya da hizmetler pazarlayabilmeyi de ifade eder.
Pazar esnekliği, işletmenin pazardaki değişime zamanında ayak uydurabilmesiyle ilgilidir. Bu esnekliğin sağlanması için ürün, kapasite ve genişleme esneklikleri tarafından desteklenmelidir. Ayrıca işletme girdileri, üretim planlaması ve stok kontrolü gibi fonksiyonlar da pazar esnekliğinin oluşumunda önemli katkılar sağlamaktadır. 51
Esnekliğin içerdiği ana hususlar şunlardır:
- Parçaların parça karışımının ortaya çıkarılabilmesi için grup teknolojisinin kullanımı
- Üretim sırasında ekleme ya da parça iptalinin yapılabilmesi - İş parçalarının tezgahlara dinamik olarak yüklenebilmesi - Tasarımdaki değişikliklere hızlı cevap verebilmesi
- Arıza ya da kilitlenme durumunda tezgahların dinamik olarak ayrılabilmesi
Günümüzün dinamik ve müşteri odaklı üretim çevrelerinde esneklik çok önemli bir rekabet boyutudur. Esneklikle ilgili performans ölçülerinden bazıları şunlardır:
- Yeni bir ürüne geçiş için süre - Kapasite kullanımı - Hazırlık zamanı - Üretim zamanı - Stok seviyeleri52 51 Zerenler, a.g.e., s.146-147. 52 Bayazıt, a.g.e., s.24-25.
Yukarıdaki üretim esnekliği tanımlarının dışında işletmenin stratejik amaç ve hedefleri, yapısı ve çalışanlarla ilişkili olarak üzerinde durulması gerekli dört temel esneklikten de söz edilebilir.
-Stratejik Esneklik: işletmelerin geleceğe ilişkin amaç ve hedeflerinin belirlenmesinde, çevresel değişimi zamanında dikkate alıp değişiklikler yapabilme yeteneğidir. Stratejik esneklik, bu anlamda işletmenin tüm birim ve faaliyetlerinin esnekliğine bağlıdır.
-Ücret Esnekliği: İşletmelerin mikro ekonomik faktörleri dikkate alarak performansla bağlantılı ücret seviyeleri uygulayabilmesi, bunun yanı sıra işletme dışında kalan ekonomik faktörlere bağlı olarak, ücret seviyesini belirlemesidir. Ücret esnekliği, artan yatırımlarla birlikte kâr artışına ve yeni iş yaratılmasına olanak sağlamaktadır. Artan yatırımlar, işgücü maliyetlerini azaltarak, işletmelerin rekabet gücünü arttırmaktadır.
-Sayısal Esneklik: İşletmelerin değişen piyasa koşullarına göre işgücü hacmini belirleyebilmesi anlamına gelmektedir. Bu durum, işverenin kendi çalışanları ile istihdam ilişkilerini özgür bir şekilde oluşturmasını içermektedir. Bu şekilde işveren sürekli, geçici ve uzmanlık isteyen görevler için özel sözleşmeli işçiler edinebilmektedir. Diğer bir ifade ile, sayısal esneklikle birlikte yasal ve sözleşmelerden kaynaklanan sınırlamaların yerini, yönetsel ayrıcalıklar almaktadır.
-Fonksiyonel Esneklik: İşletmelerin değişen talebi karşılamak amacıyla üretim tekniklerinde değişiklik yapabilmesi ya da insan kaynaklarını değişen teknolojik şartlara adapte edebilme yeteneğidir. Böylece çalışanların niteliklerinin üretim sürecine göre uyarlandığı ve geliştirildiği bir ortamda, çalışanlar açısından farklı becerileri ve işyerinin yeni teknolojik donanımını gerekli kılan değişim sürecinin başarı ile yönetilmesi sağlanmaktadır.
İşletmelerin bir sistem olarak esnek bir yapıda olmasıyla birlikte, pazarlardaki rekabet ve değişimin algılanması ve buna zamanında cevap verebilmesi mümkün hale gelmektedir. Şekil 3.1.’de bir işletmenin esneklik haritası görülmektedir. Şekilde, işletme sisteminin yapısal olarak esneklik kazanabilmesi için başta üretim sisteminin esnekliği olmak üzere, bütün işletme birimlerinin değişen koşullara ayak uydurabilme yetisini kazanması öngörülmektedir.
26
Şekil 3.1. Bir İşletmenin Esneklik Haritası
Kaynak: Muammer Zerenler, Kriz Dönemlerinde İşletmelerin Üretim Süreci Esnekliğinin Şirketlerin Performans ve Yaşam Sürelerine Etkileri Üzerine Bir Araştırma, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003, s.149.