Politik ve Yasal Çevre

Uluslararası ticaret sistemi Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve Milletlerarası Ticaret Odası (ICC) gibi kurumların yaptıkları düzenlemelerle büyük ölçüde standardize kurallara bağlanmıĢ olsa da her ülkenin kendine has ticaret, vergi ve yasal uygulamaları vardır. Diğer yandan ülkeler arasındaki ticari iĢbirlikleri, serbest/çerçeve ticari anlaĢmaları, ekonomik iĢbirliği organizasyonları, gümrük birlikleri olduğu gibi her ülkenin kendi ticari ve siyasi politikalarına göre damping listesi, kota, boykot, yaptırım, kara liste, giriĢ engelleri vb. gibi uygulamaları da söz konusu olmaktadır (Phillips, 2006: 74; Aydın, 2013: 30-31; ElitaĢ ve ġeker, 2017: 56-57).

Uluslararası pazarlamada dikkate alınması gereken politik faktörler ve bu faktörlerin ortaya çıkardığı bazı riskleri Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür (Phillips, 2006: 74; Aydın, 2013: 30-31; ElitaĢ ve ġeker, 2017: 56-57);

- Transfer: Transfer uluslararası ticaretten kaynaklanan ödeme ve diğer kıymetli evrakların ülkeler arasındaki dolaĢımı ile ilgili olan süreçleri kapsamaktadır. Örneğin akreditifli iĢlemlerde amir ve muhabir bankaların lehtar ve muhatabın iĢlemlerini gerçekleĢtirebilmesi, SWIFT üzerinden ödemelerin yapılabilmesi vb. süreçlerde ticaret yapılacak/yapılan ülkenin koĢulları önem arz etmektedir.

- Konvertibilite: Kural olarak milli bir paranın uluslararası ödemelerde geçerli para birimi olarak kabul edilmesi olan konvertibilite risk meydana getirebilmektedir. Örneğin yerel paranın baĢka bir yabancı paraya çevrilmesinde engel ve sınırlamalar olabilir. Bu durumda hedef ülkede faaliyet planlayan iĢletmelerin bu konularda önceden bilgi edinmesi gerekmektedir.

- KamulaĢtırma: Dünya genelinde her ülkenin kendi koĢullarına göre bir ekonomi politikası vardır. Mülkiyet hakkı ile ilgili konularla kamulaĢtırma ve kamu yararı gözetme de bunlardan biridir. DıĢ ticaret iĢlemlerinde ülkelerin kendi iĢletmelerine yönelik korumacılık yapması, yabancı sermaye ve mülkiyet üzerinde kısıtlamalara, miktar veya tutar kısıtlamaları yapması bunlardan bazılarıdır. Dolayısıyla hedef ülkede yapılacak ticari iĢlemler ve yatırım kararlarında, o ülkenin kamulaĢtırma politikaları hakkında bilgi sahibi olunmalıdır.

- SözleĢmenin Ġhlali ve Hukuk Seçimi:14 Ülkelerin kendi ticari ve gümrük rejimleri ile bunları düzenleyen uluslararası hukuk kuralları arasında farklılıklar olabileceğinden anlaĢma15

olup olmadığına bakılır. Eğer anlaĢma varsa uluslararası hukuk kuralları geçerlidir. Diğer yandan sözleĢme ihlali veya benzeri durumlarda uygulanacak hukuk kurallarının açıkça belirtilmiĢ olması ve bunlara uyulup uyulmayacağı konularında güvenceler temin edilmelidir. Tüm bu hususlarda nasıl bir sürecin izleneceği konusunda önceden bilgi edinilmelidir.

Sıralanan bu faktörlerle birlikte ticari iliĢkide bulunulacak ülkelerdeki iç savaĢ, kargaĢa, terör, organize suç örgütleri, illegal iĢ ve iĢlemlerin durumu uluslararası pazarlama sürecinde oldukça önemli ve etkili birer faktördür.

Yasal sistemler hem içerik hem de uygulama bakımından çeĢitlenmektedir. Örneğin, Avrupa Birliği‟nde operasyonlarını yürüten iĢletmeler, kendi pazarlarını etkileyen bazı özel direktiflerle karĢılaĢabilirler. Bu durum, iĢletmelerin pazarlama stratejilerinin birçok açıdan değiĢmesine neden olabilir. Ürünlerin üretiminde ve pazarlanmasında ortaya çıkan ülkeler arasındaki yasal farklılıklar, piyasaların

14

T.C. Anayasasının 90. maddesinde “milletlerarası antlaĢmalar kanun hükmündedir” denilmekte, ticari hukuk ve bağlı iĢlemler eğer antlaĢma varsa söz konusu antlaĢmaların kuralları geçerlidir (T.C. Anayasa, Md. 90). Bu konuda ayrıca 27.11.2007 tarihli ve 5718 Sayılı “Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun” un 24. maddesinde “SözleĢmeden doğan borç iliĢkilerinde uygulanacak hukuk” baĢlığı altında “SözleĢmeden doğan borç iliĢkileri tarafların açık olarak seçtikleri hukuka tâbidir” hükmü vardır. Buna göre taraflar kendi aralarında uluslararası hukuk ya da seçtikleri bir hukuk kuralına göre iĢlem yapabilmektedirler (5718 Sayılı Kanun, Md. 24/1).

15

Hukuk kurallarında ve bunlara bağlı olarak ticari uygulamalarda farklılık varsa ülkeler arasında bu konuda anlaĢma olup olmadığına bakılır. Örneğin gümrük birliği, serbest ticaret anlaĢmalar vb.

oluĢmasında anahtar rol oynarken özellikle hedef pazar ülkelerindeki çeĢitli yasal düzenlemeler ve yeni regülasyonlar da pazarlama faaliyetlerini etkilemektedir.

Bir ülkenin politik riskinin derecelenmesinde, konusuna göre kullanılan veri setleri söz konusudur. Bu veri setlerinden Uluslararası Ülke Risk Rehberi (International Country Risk Guide, ICRG)16 ve JCR Eurasia Rating Ülke Derecelendirme Metodolojisi17 raporları önem arz etmektedir. Bu konuda ABD menĢeli olan ICRG dereceleme kuruluĢunun doğrudan puanlama yapılabilen, daha pragmatik ve basitçe puanlama yapılabilen bir yöntemi oldukça kullanıĢlıdır. ICRG‟nin Politik Risk Ölçüm Modeline göre aĢağıda gösterilen Çizelge 1.4‟te yer alan 1518 risk faktörü toplam 100 puan üzerinden değerlemeye tabi tutulmaktadır.

Çizelge 1.4‟teki her bir faktörün puanlama derecesi 0-4 arasında olup çarpan atanarak elde edilen sonuçlar toplanmaktadır. AĢağıda gösterilen Çizelge 1.5‟de belirtildiği gibi puanlama derecesi 0-4 arasındadır. 0 puan kabul edilemeyecek ve “red” kararı verilecek kadar kötüdür. 4 puan ise “çok iyi” kararı verilebilecek kadar iyidir. Belirtilen kriterlere göre yapılan puanlamadan elde edilen sonuçlar 70 puan baz alınarak değerlendirilir. Buna göre 70 ve üzeri puan elde edildiğine ülke riskinin “iyi” ve “makul” olduğu, 55-70 aralığında ülke riskinin varlığı söz konusu olmakla birlikte “kabul edilebilir” “orta düzeyde” olduğu, 40-55 aralığında ülke riskinin olduğu ve “yatırım yapılması sakıncalı” olduğu, 40 puan altında ise ülke riskinin “yüksek” olduğu ve “yatırım yapılamaz” riski taĢıdığı kabul edilir.

16 Bkz. https://www.prsgroup.com/wp-content/uploads/2019/02/ICRG_Brochure_2019.pdf. 17 Bkz. http://www.jcrer.com.tr/Pages.aspx?Page=ulke-derecelendirme-metodolojisi 18

2010 yılında 12 faktör, 2017 yılında 15 faktör ve 2018 yılında 17 risk faktörü kabul edilmiĢtir. Bu çalıĢmada 15 faktör olduğu kabul edilmiĢtir.

Çizelge 1.4 ICRG Politik Risk Ölçüm Modeli

Ülke Riski Ölçüm Konu BaĢlıkları Puan Faktör Toplam Puan

1 Politik Ġstikrar X 3 ---

2 Yabancı Sermaye ve Transferlere KarĢı Ülkenin Tutumu

X 1,5 ---

3 MillileĢtirme Eğilimi X 1,5 ---

4 Enflasyon X 1,5 ---

5 Ekonomik Büyüme X 2,5 ---

6 ĠĢçi Ücretleri/Üretim Maliyetleri X 2 ---

7 Ödemeler Dengesi X 1,5 ---

8 Konvertibilite X 2,5 ---

9 Bürokrasinin Engelleme Derecesi X 1 ---

10 AnlaĢmalara Uyma X 1,5 ---

11 Tarafların SözleĢmeye ve Yükümlülüklere Bağlılığı

X 0,5 ---

12 Kredi Alan KuruluĢ ve Ort. Yönetim Değerliliği X 1 ---

13 HaberleĢme Kalitesi X 1 ---

14 Yerel Piyasadaki Kısa Vadeli Krediler X 2 --- 15 Yerel Piyasadaki Uzun Vadeli Krediler X 2 ---

Alt Faktör Toplamı ve Genel Toplam Kaynak: The International Country Risk Guide (ICRG)

KarĢılaĢtırma yapılabilmesi bakımından Çizelge 2.3‟de dünya geneli19

ülke riski dereceleri aktarılmıĢtır.

Çizelge 1.5 Küresel Politik Risk Endeksi

2019/Ekim 2018 2017 2016 2015 2014

KÜRESEL ORTALAMALAR 71 72 71 70 73 73

Kuzey Amerika 73 74 73 72 75 74

Güney Amerika Ülke 67 68 68 68 70 70

Batı Avrupa 81 81 80 76 81 80

Orta ve Güney Asya 67 67 66 67 67 67

Ortadoğu ve Kuzey Afrika 65 66 65 72 66 67

Doğu Asya ve Pasifik 78 78 78 85 79 79

Kaynak: The International Country Risk Guide (ICRG).

19

ICRG endeksinin tüm ülkeler için yayınlanmıĢ verileri için bkz. https://www.prsgroup.com/regional-political-risk-index-4/.

Ekonomik ve finansal istikrar, doğrudan yatırım avantajları ve ihracat piyasası baz alınarak hazırlanan küresel Politik Risk Endeksine göre Türkiye‟nin ortalama puanları; 2014 yılında 72, 2015 yılında 75, 2016 yılında 72, 2017 yılında 73, 2018 yılında 74 ve 2019/Ekim‟de 71‟dir. Ülkelerin risk derecelemelerinde pek çok faktör söz konusu olmakla birlikte pek çok yöntem kullanabilmektedir. ICRG‟nin yöntemi görece basit olduğundan sıklıkla kullanılmaktadır (ICRG, 2020). ICRG‟nin kapsamlı risk bileĢenlerine iliĢkin bir sınıflamasına göre riskler Politik, Ekonomik ve Finansal olmak üzere kategorize edilmiĢtir. Söz konusu bileĢenler ile bunların alt faktörleri Çizelge 1.6‟da gösterilmiĢtir.

Çizelge 1.6 ICRG Ülke Riski Hesaplamasında Kullanılan Ana BileĢenler ve Alt Faktörler

Risk BileĢenleri BileĢenlerin Alt Faktörleri Puanlar

P ol it ik R is k B ile Ģe nl er i Hükümet Ġstikrarı 12 Sosyoekonomik KoĢullar 12 Yatırım Profili 12 Ġç KarıĢıklık 12 DıĢ KarıĢıklık 12 Yolsuzluk 6

Politikalara Askerin Etkisi 6

Dini Gerilimler 6 Kanun ve Düzenlemeler 6 Etnik Gerilimler 6 Demokratik Sorumluluklar 6 Bürokrasi Kalitesi 4 TOPLAM 100 E k on o m ik R is k B ile Ģe nl er i KiĢi BaĢı GSMH 5 Reel GSMH Büyümesi 10

Yıllık Enflasyon Oranı 10

GSMH‟nin Yüzdesi Olarak Bütçe Dengesi 10

GSMH‟nin Yüzdesi Olarak Cari Hesap 15

TOPLAM 50 F in an sal R is k B ile Ģe nl er i

GSMH‟nin Yüzdesi Olarak DıĢ Borç 10

Ġhracatın Yüzdesi Olarak DıĢ Borç Servisi 10

Ġhracatın Yüzdesi Olarak Cari Hesap 15

Ġthalat Döneminde Net Uluslararası Likidite 5

Döviz Kuru Ġstikrarı 10

TOPLAM 50

BĠLEġENLERĠN TOPLAMI 200

Çizelge 1.6‟da yer alan faktörler maksimum puanları gösterilmektedir. Örneğin bir ülkenin alabileceği en yüksek puan 200‟dür. Dolayısı ile puanlar düĢtükçe risk derecesi de artmaktadır.

Dіğer bіr önemӏі endeks іse “Fund For Peаce” іsіmӏі ABD menșeӏі kuruӏuș tаrаfındаn “Frаgіӏe Stаtes Index” (Kırıӏgаn Üӏkeӏer Endeksі) аdıyӏа her yıӏ yаyınӏаnаn bіr öӏçüm rаporudur. ICRG endeksіnіn tersіne FSI‟de, mаksіmum dereceӏeme notu kuӏӏаnıӏmаmаktа, rаkаmӏаr küçüӏdükçe kırıӏgаnӏık/bаșаrısızӏık durumundа аrtıș oӏduğu аnӏаmınа geӏmektedіr. Yаnі en küçük değer bіr аnӏаmdа en bаșаrıӏı devӏet аnӏаmınа geӏmektedіr. FSI‟de öӏçümӏemeӏer poӏіtіk ekonomіk krіterӏer dаhіӏ oӏmаk üzere yаkӏаșık 100 konudа (fаktör sаyısı yıӏӏаrа göre değіșіm göstermektedіr) bаșаrısızӏık ve kırıӏgаnӏıktаn, іstіkrаr ve dаyаnıkӏıӏığа doğru yаpıӏmаktаdır. FSI verі gіrdіӏerі küreseӏ kurumӏаrdаn аӏınаnӏаr іӏe Fund For Peаce‟іn kendі іstаtіstіkseӏ çаӏıșmаӏаrı іӏe oӏușturuӏmаktа oӏup 2018 yıӏındа endekste 178 üӏke yer аӏmаktаdır. FSI‟dekі kаtegorіӏer demogrаfіk bаskıӏаr, müӏtecіӏer ve göçmenӏer, topӏumdаkі fаrkӏı grupӏаrın sorunӏаrı, ekonomіk kötüӏeșme, devӏetіn meșruіyet kаybetmesі, kаmusаӏ hіzmetӏerіn sunumu, іnsаn hаkӏаrı, güvenӏіk örgütӏerіnіn yeterӏіӏіğі, seçkіnӏerіn kutupӏаșmаsı ve dıș müdаhаӏeye аçıkӏık oӏаrаk beӏіrӏenmіștіr (Noever ve Kіnnаіrd, 2016; FFP, 2018).

Üӏkeӏerіn destek ve yаrdım tаӏepӏerі BM Kаӏkınmа Progrаmı, Dünyа Tіcаret Örgütü, IMF, Dünyа Bаnkаsı, Uӏusӏаrаrаsı Af Örgütü, Ġnsаn Pӏаkӏаrı Ġzӏeme Örgütü ve gіbі kurumӏаrcа bu öӏçütӏer dіkkаte аӏınаrаk değerӏendіrіӏmektedіr. Endeks, Bаrıș Fonu‟nun tescіӏӏі Çаtıșmа Değerӏendіrme Sіstemі Arаcı (CAST) аnаӏіtіk yаkӏаșımınа dаyаnmаktаdır. Kаpsаmӏı sosyаӏ bіӏіmӏer metodoӏojіsіne dаyаnаrаk, üç аnа verі аkıșı nіceӏ, nіteӏ ve uzmаn doğruӏаmа іӏe FSI іçіn nіhаі puаnӏаrı eӏde etmek іçіn üçgenӏeștіrіӏmekte ve krіtіk іnceӏemeӏere tаbі tutuӏmаktаdır. FSI haritalamasında ülkeler 10 ile 120 puan aralığında ülkeler renklendirilmektedir. 10 puandan baĢlamak üzere 120 puana doğru en iyi durumda olanlar “sürdürülebilir”, ardından gelenler “kararlı/istikrarlı”, “uyarı verenler” ve “alarm” seviyesindekilerdir. 2018 yılı raporunda en yüksek puanlı üç ülke (yüksek puan kırılganlık derecesinin de yüksek olduğunu göstermektedir) 114 puanla Suriye; 113 puanla Somali ve 112 puanla

Yemen‟dir. En düĢük puanlı üç ülke ise 17 puanla Finlandiya; 18 puanla Norveç; 19 puanla Ġsviçre‟dir. Türkiye‟nin puanı ise 82‟dir (FFP, 2018).20