Peyzajların Sınıflandırılması ve Peyzaj Karakteri

Forman (1995)‟a göre, biyosfer ya da dünya kıtalara bölünmekte (ve okyanuslara), kıtalar bölgelere, bölgeler peyzajlara ve peyzajlar yerel ekosistemler ya da alan kullanımlarına ayrılmaktadır (Uzun 2003). APS‟ye göre, peyzaj; insanlar tarafından algılandığı Ģekliyle, özellikleri doğal ve/veya insan aktiviteleri ve etkileĢimleri sonucu oluĢan bir alandır.

Peyzajı Ģekillendiren baĢlıca doğal etmenler: Ġklim, jeoloji ve jeomorfoloji, rölyef, hidroloji, toprak ve bitki örtüsüdür. Doğal etmenler insanların etkileĢimi sonucu bir dizi kültürel etmenler nedeni ile değiĢirler. BaĢlıca kültürel etmenler ise tarım, ormancılık, yerleĢim birimleri, endüstri ve ulaĢım ağıdır (Wascher 2005).

Peyzajların sınıflandırılması ve tanımlanması, peyzaj geliĢimi, korunması ve yönetimi için sorumlu organizasyon ve kurumların karĢı karĢıya kalacağı ilk sorundur.

Çizelge 1‟de peyzajların tanımlanmasına yönelik bazı yaklaĢımlar verilmiĢtir (Lugınbühl 2001).

Çizelge

1. Peyzajların tanımlanmasında bazı yaklaĢımlar

Coğrafi

sınırlara göre yapılan

tanımlamalar

”Peyzaj biriminin” sınırlarını çizen ve tanımlayan peyzaj analizinin bir alan aracılığıyla tanımlanması ve değerlendirilmesidir. Bu birimler alan kullanımı ile özdeĢ olmayan birimlerdir. Kaynakların potansiyelleri ve kaynaklarla ilgili gruplar ve karar vericiler arasındaki bilincin artırılması için bir peyzajın olağan dıĢı karakteristiklerinin oluĢturulması için belirli bir bölgeyi içeren araçların sağlanması ve alan kullanımı fikrinin ötesinde bir tanımlama yapılmaktadır.

Koruma altındaki peyzajların tanımlanması

Yönetim altındaki peyzajların değerlendirilmesi ve tanımlanması: Diğer bir deyiĢle hali hazırda özel bir koruma ve yönetim altında olan bundan dolayı toplum nezdinde (gözetiminde) belirli bir duruma sahip alanlardır. Bu alanların kolaylıkla sınırları çizilir ve tanımlanırlar. Milli parklar doğa koruma alanları vb. özel koruma durumundaki alanlar.

Sanatçılar tarafından tanımlanan peyzajlar

Sanatçılar ya da yazarlar tarafından tanımlanan, böylece ulusal ya da bölgeye iliĢkin kültürel bilincin bir bölümü olan peyzajların değerlendirilmesi ve tanımlanması, ulusal savaĢların olduğu alanlar (Sakarya, Ġnönü vb.), Polatlı yakın çevresi vb.

Yerelde tanımlanan peyzajlar

Yerel düzeyde ödüllü peyzajların değerlendirilmesi ve tanımlanması. Bu açıdan farklı ölçütler çalıĢılabilir. Yerel düzeyde, yerel toplumun tarihi tarafından güçlü bir biçimde etkilenen, özellikle peyzajların tarihi olarak Ģekillenmesine katkıları olan sosyal bağlar ile yerel toplumların mekânsal planlama geleneğini yansıtan peyzajların tanımlanması. Safranbolu, Göynük vb. tarihi dokulara sahip alanlar.

Kaynak: Lugınbühl 2001‟den değiĢtirilerek

Van Eetvelde (2007) ve Antrop (2007)‟a göre, peyzajların sınıflandırılmasında: Sınıflamanın amacı; peyzaj birimlerinin, peyzaj tipleri ya da mekânsal birimler olarak tanımlanması; tipoloji ya da yayılıĢı; sınıflama yöntemi seçimi: holistik (bütüncül) ya da parametrik; niteliklerin taĢıdığı önem ve kullanılan veri setinin niteliği, kullanılacak hiyerarĢik ölçekler dikkate alınmalıdır.

Antrop (2007) ve Van Eetvelde (2007)‟ye göre, sınıflamanın amaçları, sınıflamanın kullanımına dayalı olarak bilimsel, fonksiyonel, politik ve yönetim amaçları olarak tanımlanabilir (Van Eetvelde ve Antrop 2007). Bu amaçlar, peyzaja yönelik araĢtırma ve politikalar için çerçeve olarak kullanılabilecek bir peyzaj tipolojisine duyulan gereksinim ile iliĢkilidir.

Webster ve Beckett (1970), Mitchell (1973), Zonneveld (1994)‟e göre, peyzaj yayılıĢı farklı peyzaj tipleri tarafından oluĢturulan mekânsal desenler üzerine

odaklanmaktadır. Bu genellikle, alana verilen özel bir isimle yansıtılmaktadır. Peyzajın yayılıĢı, coğrafik bölgelerin tanımlanmasına uygunluk göstermekte, onların isimlerini alarak sınıflandırma yapılmasına izin vermektedir. Peyzaj tipolojisi ve dağılıĢı arazi değerlendirmesinde birlikte ele alınmaktadır (Van Eetvelde ve Antrop, 2007).

Troll (1939)‟a göre, peyzaj sınıflamasında holistik (bütüncül) ve parametrik (parametreli) olarak iki yöntem vardır. Holistik (bütüncül) yöntemin ilkesi, bir alanın hiyerarĢik olarak dağılımının alt bölümlere ayrılması ile baĢlamaktadır. Bu yöntem sıklıkla, hava fotoğrafları örneğinde olduğu gibi kuĢbakıĢı perspektiften peyzaja iliĢkin toplu görünümleri veren ayrıntılı belgelere dayanmaktadır (Van Eetvelde ve Antrop, 2007). Büyük ölçüde algı yeteneğine “Gestalt” kuramına dayanmaktadır (Van Eetvelde ve Antrop, 2007). Parametrik (parametreli) yöntem, birbiriyle çakıĢtırılan konumsal haritalar setiyle baĢlar; böylelikle, çakıĢan poligonlar peyzaj birimlerini tanımlar ve birleĢtirilen temalar peyzaj tiplerini tarif eder (Van Eetvelde ve Antrop, 2007). Son yıllardaki eğilim peyzajların sınıflandırılmasında parametrik yöntemlerin kullanılması yönündedir.

Peyzaj karakteri “bir peyzajı diğer bir peyzajdan ayrı yapan ögelerin bütünüdür”. Özellikle jeoloji, topografya, toprak, bitki örtüsü, alan kullanımları ve yerleĢim birimleri gibi ögelerin bütünü “peyzaj karakteri”nin oluĢmasını sağlar. Peyzaj karakteri bir alanın diğer bir alandan farklı olmasını sağlayarak o alana “bir anlam” (duygu, fikir, düĢünce vb.) verir. Bir alanın diğer bir alandan farklı olmasını anlamamız ise, o alanın çevresel ve sosyo-ekonomik etmenlerini dikkate alarak geleceğe yönelik daha iyi planlama yapmamıza katkı sağlar (Anonymous 2006). Anonymous (2002)‟a göre; peyzaj karakteri “bir peyzaj içinde tek, farklı ve devam eden ögelerin oluĢturduğu desendir”. Bu özellikleri ile bir peyzaj diğer bir peyzajdan ayırt edilir.

Peyzaj karakter tipi, birbirinden farklı olan, ancak karakter olarak homojen olan peyzajlardır. Dünyanın farklı bölgelerinde oluĢsalar da; bu peyzaj tipleri jeolojik, topografya, bitki örtüsü, tarihsel alan kullanımları ve yerleĢim birimlerinin bütünlüğü açısından benzerlik içerirler. Peyzaj karakter tipleri; jeoloji, toprak, morfoloji, arazi örtüsü gibi doğal bileĢenler ile yerleĢim ve arazi desenleri, arazi kullanımı, yapılaĢma, tarım Ģekilleri gibi insan bileĢenleri arasındaki benzersiz iliĢkiler ile tanımlanmaktadır. Peyzaj tipleri doğada geneldir. Farklı alanlarda ya da farklı coğrafik bağlamlarda oluĢabilirler. Açık arazi ve kuĢatılmıĢ peyzajlar, kırsal peyzajlar, denizden kazanılmıĢ araziler, fundalıklar, dağlık alanlar, ağaçsız kayalık alanlar ve kireç taĢı içerikli dere yatakları vb.‟leri örnek olarak verilebilir. Bir peyzaj tipolojisi, manzara nitelikleri, kültürel karakteristikler ya da tarih gibi ilgilenilen özellikleri tanımlayan öz niteliklere dayalı sistematik peyzaj tipleri sınıflamasıdır. Sınıflama amaçlarına bağlı olarak farklı tipolojiler ortaya çıkacaktır (Anonymous 2002, Van Eetvelde ve Antrop 2007).

Peyzaj karakter alanları eĢsiz özelliği olan alanları içerirler ve bulunduğu bölgenin coğrafik özelliğini yansıtırlar. Peyzaj karakter tipleri dünyanın farklı bölgelerinde olsalar dahi aynı isimler ile tanımlanırlar (Ör. plato, ova ve dereyatağı). Peyzaj karakter alanları eĢsiz ve tek oldukları için genellikle özel isim alırlar (Anonymous, 2002). Peyzaj karakter alanları, peyzaj karakter tiplerinin içerdiği ögeleri kapsar, ancak kendine özgü ve ayırt edici karakteristik ögeleri de içerirler (Anonymous, 2007).

Peyzaj karakter değerlendirmesi (PKD) her iki peyzaj özelliğini (peyzaj karakter tipleri ve alanları) içeren alanların belirlenmesi, tanımlanması ve sınıflandırılması iĢlemini içermektedir. Ancak, peyzaj karakter tipi ve alanlarını belirlerken; peyzaj karakterinin önemi, peyzaj karakterini belirleme süreci, belirtilen süreçte nesnellik ve öznelliğin rolü, değiĢik ölçeklerde uygulanabilirlik potansiyeli dikkate alınmalıdır (Anonymous 2002).

Ġngiltere‟deki kurumlar peyzaj karakterini bölgesel planlama, fiziki planlama, arazi kullanımı, peyzaj ve doğa koruma, sektör bazında doğal kaynak kullanımı ve sürdürülebilir etki değerlendirmesi gibi alanlarda karar alma sürecinde bir araç olarak kullanmaktadırlar. Anonymous (2002); Wascher (2005); Anonymous (2006); Anonymous (2007)‟e göre; PKD yöresel, bölgesel ve ülkesel ölçekte karar vericiler için bilgi verici bir araç niteliği taĢır. Bu bağlamda, PKD özellikle sürdürülebilir kalkınma modelinin iki amacı olan “doğa koruma” ve “doğal kaynakların duyarlı kullanımı”nın uygulanmasına iliĢkin kararların alınmasına katkı sağlayan bir araçtır ve karar almada bir çerçeve oluĢturur. Ayrıca PKD bir bölge ya da alana iliĢkin sürdürülebilir geliĢme politikalarının oluĢturulması ve karar almada ilgili tüm hedef gruplarını (Ör. yöre halkı, planlamacılar, çiftçiler, politikacılar) biraraya getiren bir araçtır (Anonymous 2006). PKD, yöresel ölçeği temsil eden çevresel ve kültürel özellikleri tanımlamak; çevresel değiĢimleri izlemek; bir yöre halkının geliĢme ve değiĢime olan duyarlılığını anlamak ve analiz etmek için kullanılır (Anonymous 2002).

Peyzaj karakter değerlendirmesi: karar alıcıların ve halkın peyzajın önemi konusundaki bilincinin arttırılması; karakterleri yönünden homojen olan peyzaj birimlerinin haritalanması; peyzaj karakterindeki değiĢimlerin gözlemi; planlama sürecinde peyzaj karakterinin tanınmasının geliĢtirilmesi; tarımsal-çevre programlarının ve biyoçeĢitlilik ve yapısal peyzaj değerleri için alınan önlemlerin etkinliğinin değerlendirilmesi; korunan peyzaj alanlarının, doğal rezervlerin, çevresel duyarlılığı olan alanların, doğa restorasyon alanlarının, yeniden ormanlaĢtırılmıĢ alanların, teĢvik için uygun alanların belirlenmesi; bir bölgenin çeĢitli alan kullanım tipleri için uygunluk analizi; APS‟deki amaçlara ulaĢmak; risk önlemek (sel kontrolü, erozyon riski, kıyı koruma) için bir araç olarak kullanılabilir (Wascher 2005).

Ayrıca, Peyzaj karakter değerlendirmesi: çevre ve sosyal etki değerlendirme çalıĢmaları, fauna ve flora, gürültü, hava kirliliği gibi bileĢenlere ek olarak bir bileĢen gibi;

birçok yerel paydaĢın, oluĢturdukları veya keyif aldıkları peyzajların tanımlanması ve uygulanması sürecine katılımlarına izin vererek halk katılımının oluĢumuna katkı olarak; peyzaj ile ilgili konulardaki tartıĢmalara ortak bir dil ve standard terminolojiler oluĢturmak için; estetik ve algı gibi bileĢenlerle ilgili bir pazarlama aracı ve yönetim planlarının bir parçası olarak kullanılabilir (Wascher 2005).