Peyzaj Planlamanın Evreleri

-Peyzaj Planlama Hedeflerinin Belirlenmesi, -Planlama Alanına ĠliĢkin Envanter,

-Peyzaj Analizi,

-Peyzaj GeliĢim Stratejileri ve Peyzaj Planı -Peyzaj Yönetimi

1.2.1.1. Peyzaj Planlama Hedeflerinin Belirlenmesi

Ġnsan toplumu, sosyal, ekonomik, politik ve çevresel nitelikli sorunlar ve olanaklarla karĢı karĢıyadır. Peyzaj sosyal ve çevresel süreçler arasında bir ara birimdir. Peyzaj planlama insan ve doğa arasındaki iliĢkilerle ilgili sorunlar üzerinde durmaktadır. Bazı hedefler planlama süreçleri için temel oluĢturur ve gelecekteki durumu ifade ederler. Hedefler olanak ya da sorunlara göre kurgulanmaktadır. Sorunlar ve olanaklar farklı düzeylerde tanımlanabilir. Yöre insanları bir sorun ya da olanağı tanımlayabilir ve daha sonra bir hedef oluĢturabilirler. Ayrıca sorunlar; ulusal, uluslararası ya da küresel ölçekte olabilir (Steiner 2000). Planlamanın baĢlangıcında ya bir sorundan hareket edilmeli ya da belirli bir amaç için o bölgenin planlama çalıĢmasına baĢlanılmalıdır.

1.2.1.2. Planlama Alanına ĠliĢkin Envanter

Envanterin ana fikri, planlama alanının plancıların amaçları doğrultusunda Ģekillendirilmesinden önce, alana iliĢkin mevcut yapının nasıl olduğunun ortaya konulmasıdır (Marsh 1991). Çevre envanteri ise çalıĢma alanının kaynaklarının ve niteliklerinin tanımlanması ve haritalanmasını destekler. Peyzaj planlamada veri toplama doğal ve kültürel peyzaj elemanları hakkında bilgi toplanmasını içerir ve mekansal planlama kapsamında yapılan etüd ve araĢtırmalarla da paralellikler göstermektedir.

Toplanan bilgiler üç temel gereksinimi karĢılamalıdır (Alonso ve ark. 1995). ÇalıĢmanın amacına uygun hiyerarĢik bir sistemle bilgiler toplanmalı, sistematik ve iĢlem evresinde zorluklarla karĢılaĢılmadan kullanılabilir olmalı, disiplinler arası olmalı ve karakterini veren önemli çevrenin tamamını içermelidir. Ayrıca anlaĢılabilir olmalı ve eksik bilgilerden kaçınılmalıdır.

Planlanacak ve yakın çevresindeki alanlarda, aĢağıda genel baĢlıklar halinde belirtilen konularda, ilgili kurum/kuruluĢlardan bilgi edinilmelidir.

1. Planlama alanının yeri,

2. Yönetim yapısı, idari bölünüĢ, sınırlar,

3. Fiziksel yapı: jeolojik ve jeomorfolojik durum, akarsular taĢkın alanları, iklim, toprak kabiliyeti, tarım alanları, tarımsal arazi kullanımı, sulama alanları, bitki örtüsü, yer altı ve yüzeysel su kaynakları, havzaları ve özellikleri, doğal hayvan varlığı,

5. Çevresel kaynaklar ve koruma alanları: Korunması gerekli kültür ve tabiat varlıkları ve alanları, sulak alanlar, özel çevre koruma alanları, orman alanları, ekolojik açıdan korunması gerekli alanlar, milli parklar, habitat niteliği yüksek alanlar vb.,

6. Demografik yapı, 7. Sosyal yapı, 8. Ekonomik yapı,

9. Teknik alt yapı: UlaĢım, enerji, katı atık, içme suyu, kanalizasyon, 10. Arazi kullanımı,

11. Sektörel yapı, 12. Askeri alanlar, 13. Mülkiyet yapısı,

14. YerleĢme alanı ile ilgili özellikler.

Peyzaj planlamada yukarıdaki her bir konu baĢlığıyla ilgili veriler elde edilmekte ve her bir verinin birbirleriyle iliĢkileri de incelenmektedir. McHarg (1967)‟ın da belirttiği gibi bilgi toplama iĢleminin bir sıra içinde yapılması ayrı bir önem taĢımaktadır. Ancak bu sıranın takibi ile belli etkiler sonucu, belli oluĢumların ortaya çıkması açıklık kazanabilir. Örneğin iklim verilerinin yorumu ile jeolojik oluĢumlar anlaĢılabilir. Jeomorfolojik verilerden hidrolojik ve toprak yapısı özellikleri, su tabakaları, bu tabakaların beslenme alanları ve dere havzaları belirlenir. Toprak yapısının bilinmesinden bitki toplulukları daha iyi anlaĢılır. Mevcut mekansal planlama çalıĢmalarında her bir evrenin ayrı ayrı hazırlanarak bağımsız raporlar haline getirildiği görülmektedir. Peyzaj planlama kapsamında, bu ayrı raporların birbirleriyle nedensellik iliĢkilerinin tanımlanması ve bütün olarak değerlendirilmesi ve analizleri gerçekleĢtirilmektedir. Bu sayede elde edilen tüm envanter çalıĢmalarından yola çıkılarak peyzajın yapısını oluĢturan elemanların, peyzajın fonksiyonu üzerine nasıl etkili olacağı, en önemli peyzaj elemanlarının neler olacağı ortaya konulmaktadır.

1.2.1.3. Peyzaj Analizi

Peyzaj planlamada peyzajı oluĢturan elemanlar belirlenir ve uygun koruma yöntemleriyle korunurlar. Ġnsanın peyzajın bir ögesi olduğu dikkate alındığında, peyzaj planlamada insanın mevcut ekolojik yapı üzerine etkileri en az düzeye indirgenerek peyzajın sürdürülebilirliği amaçlanır (Bradley ve Hammond 1992). Bir peyzaj analizinde çevresel, sosyal, ekonomik ve estetik etmenler dikkate alınmaktadır (Wascher 2005).

Analiz ve sentez evresi, amaçlar doğrultusunda peyzaj mimarları tarafından kullanılan farklı yöntemsel yaklaĢımları içerebilir. Ülkemizde akademik ve uygulamaya dönük olarak yapılan peyzaj planlama çalıĢmalarında peyzaj analizi ve sentezi konusunda farklı yöntemler izlenmiĢtir. Ekolojik temelli yaklaĢımlar, son yıllarda yine ekolojinin bir dalı olan peyzaj ekolojisi temelli yaklaĢımlar kullanılmaktadır. Yani peyzajın fonksiyonel ve yapısal analizi, peyzaj planlamada önemli bir araç olarak değerlendirilmektedir.

Bilgisayar teknolojilerinin geliĢmesi ile birlikte coğrafi bilgi sistemleri (CBS) ve uzaktan algılama (UA) yöntemlerinin kullanımı peyzaj planlamada önemli hale gelmiĢtir. CBS teknolojisi ile verilerin bilgisayar ortamına aktarılması, standart bir veri tabanının oluĢturulması, farklı haritaların birbiri üzerine çakıĢtırılarak verilerin sorgulanması ve yorumlanmasına iliĢkin aĢamalar hızlandırılmakta, böylece veriler kolaylıkla güncellenebilmektedir. Ayrıca CBS geçmiĢte olan doğal olayları ve insan etkilerini değerlendirmek için de kullanılabilmektedir (Bradley ve Hammond 1992). UA yöntemleri ise, bir alana iliĢkin var olan arazi kullanım durumunun ortaya konulmasında ya da eski yıllara iliĢkin arazi kullanımları ile güncel arazi kullanımları arasındaki neden-sonuç iliĢkilerini ortaya koyarak “peyzaj değiĢim” çalıĢmalarında aktif olarak kullanılmaktadır.

AĢağıda peyzaj planı ya da peyzaj planlama yaklaĢımlarında kullanılabilecek bazı analiz ve sentez çalıĢmaları kısaca açıklanmıĢtır.

Planlama alanı için olanaklar ve sınırlamaların ortaya konulması: Buradaki

temel yaklaĢım planlama alanı için sınırlamaların ve en uygun kullanımların bulunmasıdır. (Marsh 1991). Bunun ortaya konulabilmesi için de planlama alanına iliĢkin olanakların ve alanı bazı kullanımlar açısından sınırlayan etkenlerin neler olduğunun belirlenmesi gerekmektedir.

Arazi kapasitesi (uygunluğu): Arazi kullanım tiplerinin ve miktarlarının arazinin

taĢıma kapasitesi aĢılmadan planlanmasıdır. Farklı arazi tiplerinden oluĢan alanlar için geliĢme kapasitesi ya da taĢıma kapasitesinin belirlenmesi amaçlar arasındadır (Marsh 1991). McHarg (1967)‟a göre, uygunluk analizi; plancıların değerlerine ve ekolojik envanterlere bağlı olarak değiĢik alan kullanımları için özel yerlerin uygunluğunun belirlenmesinde kullanılır. Buradaki detaylı çalıĢmaların temel amacı; insan değerleri, çevresel olanaklar ve sınırlamalar arasındaki karmaĢık iliĢkilerin anlaĢılmasıdır (Steiner 2000).

Risk Değerlendirmesi: Risklerin belirlenmesine iliĢkin çalıĢmaların amacı arazi

kullanımlarındaki ya da zarar görme olasılığı yüksek peyzajlardaki riskli alanların tanımlanmasıdır. Risk araĢtırmaları seller, deprem ve fırtınalar olarak adlandırılan çevresel tehditler ile insanların bu olaylar karĢısında gösterdikleri davranıĢları içermektedir. Risk yönetim planları, risklerle karĢı karĢıya kalındığında uygulanacak eylem

planlarını ve yapılaĢma stratejilerini içermektedir (Marsh 1991). Ülkemizde özellikle son yıllarda deprem risk değerlendirmesi ve yönetimi oldukça önem kazanmıĢtır.

Etkilerin Tahmin Edilmesi: Ekolojik risk analizi ve ÇED‟de kullanılan

tekniklerdendir. Önerilen bir aktivitenin çevreye olan olası olumlu ve olumsuz etkiler ile önlemlerin ve alternatiflerin belirlenmesi bu tür çalıĢmaların temelini oluĢturmaktadır.

Alan Seçimi: Belirli kullanımlar için uygun alan seçimi süreçlerini içermektedir. Yapılabilirlik (Fizibilite) ÇalıĢmaları: Alana iliĢkin araĢtırmalar ve çeĢitli tahmin

teknikleri ile en uygun kullanımlara karar verdikten sonra, belirlenen kullanımın ekonomik ve ekolojik açıdan uygulanabilirliğinin ortaya konulduğu çalıĢmalardır.

Su Süreci Analizi: Peyzaj içinde gerçekleĢen su sürecinin analizinde, kayaç ve

toprak bünyelerinin infiltrasyon değerleri yorumlanmakta, su süreci için hassas bölgelerin varlığı ortaya konulmaktadır (ġahin 1996).

Erozyon Süreci Analizi. Peyzaj içinde gerçekleĢen erozyon süreci; bitki örtüsü,

mevcut kullanımlar, eğim durumu, kayaçların aĢınabilirliği gibi farklı ölçütler çerçevesinde irdelenerek ortaya konulmaktadır. Böylece erozyon riski olan bölgeler belirlenerek planlamada kullanılmaktadır (ġahin 1996).

Peyzaj Ekolojisi Temelli Analizler: Peyzajın yapı, fonksiyon ve değiĢimin ortaya

konulduğu, bu kapsamda leke koridor matris modelinin kullanıldığı peyzaj ekolojisi temelli analizlerdir.

1.2.1.4. Peyzaj GeliĢim Stratejileri ve Peyzaj Planı

Planlama alanı için fikirlerin geliĢimini içermektedir. Bu kapsamda farklı hedeflerin tanımlandığı senaryolardan hareketle alternatifler ortaya konulmaktadır (Steiner 2000). Alternatiflerden birisi mevcut koĢullar ve amaçlarla test edilerek benimsenir (Marsh 1991). Bu evrede farklı sektörlere iliĢkin geliĢme stratejileri ve sektörel peyzaj rehberleri hazırlanmaktadır.

Peyzaj planının oluĢturulması evresine kadar üretilen altenatif plan kararlarından tercih edilen fikirler ve seçenekler peyzaj planının hazırlanmasını sağlayacaktır. Planda yerel ölçekteki geliĢmeler için stratejiler belirlenmeli, politikacılar, arazi yöneticileri ve bir alanın nasıl geliĢtirileceği, onarılacağı, korunabileceği üzerinde çalıĢan karar vericiler için de plan esnek bir rehberlik hizmeti vermelidir. Yukarıda belirtilen süreçler sonucunda oluĢturulan özgün bir plan, anlaĢılabilir bir biçimde plan notlarıyla son haline getirildiğinde, karar vericiler ve arazi kullanım uzmanlarına yeni ekonomik talepleri ya da sosyal değiĢiklikleri uygulamaya aktarabilmelerinde önemli bir yol gösterici olacaktır. Bu evre planlama sürecinde anahtar bir karar verme noktasıdır (Steiner 2000).

“Peyzaj planı” kavramı doğal ve sosyal fikirleri bir araya getiren plan olarak vurgulanmaktadır. Bir peyzaj planı, arazi kullanım planından daha fazla anlam ifade etmektedir. Çünkü arazi kullanımlarının bütünleĢtirilmesi ve çakıĢtırılması bu evrede gerçekleĢtirilmektedir. Bir peyzaj planı planlama süreçleri içinde politik amaçların benimsenmesi gibi önceki elemanların resmi olarak tanımlanmasını içerebilir. Plan politikalar hakkındaki yazılı ifadeleri içermelidir. Bir harita ile birlikte uygulama stratejileri peyzajın mekânsal organizasyonunu göstermelidir (Steiner 2000).

Peyzaj planları genellikle önerilen yol haritasını ve arazi kullanımlarını içeren bir öneri programla baĢlar. Öneri arazi kullanımları arasındaki iliĢkileri, düzenleri ve yerleĢimleri gösteren mekansal plan ve peyzaj planının uygulanması için bir Ģema oluĢumuyla devam eder. Bütçe kaynaklarını tanımlayan, kanunlara uyumu ve zamana göre değiĢimlerin nasıl olacağını evrelerle gösteren uygulama eylem planıyla tamamlanmaktadır (Marsh 1991). Yani peyzaj planının uygulanması için peyzaj yönetiminin alt baĢlıkları tanımlanır.

Peyzaj planının hazırlanmasında dikkat edilmesi gereken bir konu, halkın katılımının sağlanması ve bilinçlendirilmesidir. Sorunların tanımlanmasından baĢlayarak planlama süreci boyunca etkileĢimler oluĢur. Halkın katılımı özellikle peyzaj planının geliĢtirilmesinde önemlidir. Çünkü toplum tarafından oluĢturulan amaçların planda yer alması önem taĢımaktadır. Planın baĢarısı, plan tarafından etkilenecek insan sayısının ne kadarının kararlara katılabileceği ile ilgilidir. Devlet ve özel kurumların sadece kendi kararlarını ortaya koydukları planlar da bulunmaktadır. Genellikle insanlar bu planlara karĢı çıkmaktadırlar. Bunun alternatifi planlama sürecinde insanların katılımının sağlanması, fikirlerinin istenmesi ve bu fikirlerin plana aktarılmasıdır. Planın geliĢtirilmesi için uzunca bir zaman gerekebilir, ama yerel halkın görüĢlerinin alınması durumunda planın karĢısında olmak yerine, onu destekleyeceklerdir (Steiner 2000).

1.2.1.5. Peyzaj Yönetimi

Plan ve Tasarımın Yürürlüğe Konması; peyzaj planında benimsenen politika ya da amaçların gerçekleĢtirilmesi iĢlemi, taktik ve farklı stratejilerin uygulanmasıdır (Steiner 2000). Peyzaj planının planlamaya alınan yörelerde uygulanması evresidir. Koruma, bakım, onarım, yönetim vb. plana yönelik alınan kararların, plancının ve ilgili kurumların kontrolü altında uygulamaya aktarılmasıdır.

Koordinasyon, peyzaj planının ülke planlama, bölge planlama, diğer mesleki ve yerel planlama çalıĢmaları ile bağdaĢtırılması evresidir. Planda belirtilen evrelerin nasıl ve

hangi kurumların koordinasyonu ile gerçekleĢtirileceği planda tanımlanmaktadır. Bu tanımlara göre planın uygulanmasındaki gerekli koordinasyon sağlanır.

En son evre planın yönetimidir. Yönetim, planın nasıl uygulanabileceğine iliĢkin izleme ve değerlendirmeyi içerir. Plan için düzeltmeler ve ayarlamalar yeni bilgiler ya da değiĢen koĢullar nedeniyle gerekli olacaktır (Steiner 2000). Peyzaj yönetimi ve araçları bu evrede devreye girmektedir.