Ülkemiz petrol ithalat eden ülkeler grubunda yer alan gelişmekte olan bir ülkedir. Bu nedenle petrol fiyatlarına karşı duyarlı bir ekonomik sisteme sahip bir ülke konumundayızdır. Petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar ekonomik sistemimizde enflasyonu artırıcı etkide bulunmaktadır. Bunun yanında, büyüme rakamları, cari açık, faizler, borç yükü ve vergi politikalarında da petrol fiyatlarındaki dalgalanmaların etkisi görülebilmektedir.
Yukarıda da değinildiği gibi petrol fiyatlarındaki artış, hem enflasyonda artışa hem de cari açığı büyütücü bir etkiye sahiptir. Bu nedenle ekonomik programında hedef olarak enflasyonu düşürmeyi hedefleyen ülkemizde petrol fiyatlarının yüksekliği ekonomiyi tehdit eder hale gelebilmektedir.116
Petrol fiyatlarındaki aşırı dalgalanmanın en belirgin etkisi enflasyon rakamları üzerindedir. Yüksek petrol fiyatları, petrol ve petrol türevlerinin önemli bir girdi ve ara malı olmasından dolayı, maliyet tabanlı enflasyonu artırıcı bir etki göstermektedir. Yüksek petrol fiyatları, enflasyonu düşürmeye endekslenmiş politikalara ağırlık veren ekonomi yönetiminin manevra alanını daraltabileceği gibi ekonomiyi büyük bir darboğaza da sürükleyebilir. Son yıllarda, uyguladığımız enflasyonla mücadele programını en çok zorlayan konulardan biri de petrol fiyatlarındaki hızlı ve önlenemez yükseliştir.
Yüksek petrol fiyatlarının olumsuz bir başka etkisi de büyüme rakamları üzerinde görülmektedir. Enflasyonu tetikleyen petrol fiyatları, üretimde düşüşe ve bunun doğal sonucu olarak da büyüme rakamlarının düşük çıkmasına ve hatta ekonomik sistemin soğumasına neden olabilmektedir. İhracata dayalı büyümeyi kendine model olarak seçmiş ülkeler bu durumda zorlanmaktadırlar.
Petrol fiyatlarının enflasyon ve büyüme rakamları üzerine olan baskısı cari açığın büyümesine neden olmaktadır. Petrol ithal eden bir ülke konumunda bulunduğumuzdan dolayı her fiyat artışı sonucu petrol ithalat maliyetimiz artmakta
116 Mustafa ATİKER, ‘Petrol Fiyatları’, Konya Ticaret Odası Etüd-Araştırma Servisi Araştırma Raporu,
ve ülke kaynakları petrol ihraç eden ülkelere doğru akmaktadır. İthalat tutarımızdaki artış dış ticaret dengemizi olumsuz yönde etkilemektedir. Bunun doğal sonucu olarak da cari açık rakamlarının büyümesine neden olabilmektedir.
Petrole olan bağımlılığımız nedeniyle, maliyetlerimizi gelirlerimizle karşılayamayacak duruma geldiğimizde borç yükünde artış olması kaçınılmazdır. Petrol fiyatlarındaki yükselişin yol açtığı kaynak bulma sorunu borç yükümüz üzerinde baskı oluşturur.
Enflasyonu tetikleyen, büyüme rakamları üzerinde olumsuz baskı yaratan, dış ticaret açıklarının büyümesine yol açan yüksek petrol fiyatları bütün bunların doğal sonuncu olarak ülkede faizlerin artmasını tetikleyen bir faktördür. Petrol fiyatlarının yükselmesiyle başlayan dönemde ABD Merkez Bankası FED her toplantı sonucunda faiz artırımına giderek, petrol fiyatlarının artışından kaynaklanan olumsuz havayı ve enflasyonist baskıyı silmeye çalışmaktadır.
Akaryakıt üzerinden alınan vergiler, bütçe dengesinin sağlanmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bu konuda her hangi bir vergi indirimine gitmekte zorlanan hükümet dünyanın en pahalı akaryakıtını kullanmamıza neden olmaktadır. Bu durum tüketicilerin isyanına ve toplumsal huzursuzluğa neden olmaktadır. Petrol fiyatlarının tüketiciye direkt olarak yansıtılması enflasyona yansıyarak talepte daralmaya ve vergi gelirinde azalmaya neden olabilecektir.
Petrol fiyatlarında yaşanan yükselisin Türkiye ekonomisine etkilerini genel olarak su şekilde özetleyebiliriz. Yaşanan bu beklenmedik fiyat yükselişinden en asgari düzeyde etkilenmek isteyen birçok ülke dış ticaret dengeleri açısından korumacı bir politika izlemektedir. Bu durumun tabii sonucu olarak Türkiye’nin ihracatına olan talep düşmüştür. Bu ise Türkiye’nin gelirlerini daha fazla kısmış, ödemeler dengesinde bozulmalara neden olmuştur. Ayrıca ithalatının önemli kısmını petrolün oluşturduğu Türkiye, petrol fiyatlarındaki artışlar neticesinde, miktar olarak daha az petrol alımı yapmasına rağmen daha fazla ödemek zorunda kalmıştır. Bu durumda da yine ödemeler dengesi büyük açıklar vermektedir.117
İKİNCİ BÖLÜM
PETROL FİYATLARINDAKİ DEĞİŞİMLER (1997-2005) VE PETROL FİYATLARININ GELECEĞİ
Geçmişe bakıldığında ve günümüzde, çeşitli nedenlerden dolayı ani olarak yükselen ve düşen petrol fiyatlarına şahit olmuşuzdur. Petrol fiyatlarındaki dalgalanmaların hem petrol ihraç eden hem de petrol ithal eden ülkeler üzerinde olumlu ve olumsuz birçok etkisi olduğu görülmektedir. Ayrıca bu fiyat dalgalanmalarının aşırılığı sonucunda dünya ekonomik sisteminde de karışıklıklar olabilmektedir. Çalışmanın bu ikinci bölümünde petrol fiyatlarının oluşumu hakkında bilgi verilecek, 1997–2005 dönemi fiyat hareketleri incelenecek ve petrol fiyatlarındaki değişimlere etki eden ekonomik, sosyal ve politik olaylar incelenecektir. Daha sonra petrol fiyatlarının geleceği üzerindeki tartışmalara değinilecek ve petrol fiyatlarındaki değişimlerin akaryakıt fiyatları üzerindeki etkisi açıklanacaktır.
2.1. Dünyada Petrol Fiyatlarının Oluşumu
Dünya ham petrol fiyatları, diğer tüm ürünlere benzer şekilde, arzın talebe göre yetersiz ya da fazla olduğu durumlarda, makro ekonomik dengelerdeki değişimlere de bağlı olarak dalgalanmalar göstermektedir. Bu dalgalanmalarla birlikte ham petrol fiyatlarının konjonktürü her birkaç yıllık dönemin ardından genişlemektedir.118 Örneğin 1950’lerin sonlarında oluşan fiyat artışı talebin arzın karşısında daha fazla artmasıyla meydan gelmiştir.119 Ham petrol fiyatları genel olarak uluslar arası piyasalar, OPEC ile OPEC üyesi olmayan ülkelerdeki üretim seviyelerine ve ham petrole olan talebe bağlı olarak belirleniyor olsa da ekonomik ve siyasi dengelerde oldukça sık yaşanan değişimler, ham petrol fiyatlarının gelecekteki değeri konusunda bu değişkenlere bağlı uzun vadeli bir tahmin yapmayı zorlaştırmaktadır.120 Ekonomik ve siyasi dengelerde bölgesel ve dönemsel olarak yaşanan değişimler petrol fiyatlarının üstünde baskı oluşturan faktörler olarak göze çarpmaktadır. 1970’lerin başlarında petrol fiyatlarındaki önemli yükselişin altında
118
WTRG Economics, Oil Price History And Analysis, 2001, s.2
119
Salman Saif GHOURİ, Assessment of the Relationship between Oil Pricesan US Oil Stocks, Energy Policy, s.1 Erişim: www.elsevier.com/locate/enpol Erişim Tarihi: 22/01/2006
petrol ihraç eden ülkelerde yaşanan millileşme hareketleri, petrol ambargoları, vergilerin ve petrol imtiyaz sözleşme ücretlerinin artması büyük rol oynamış ve ayrıca 1980’de OPEC’in petrol üretiminin günlük 3,3 milyon varil düşmesinde de İran petrol üretiminin Şahın devrilmesi ve İran Devrimi nedeniyle kesilmesinin de rolü olmuştur.121
Petrolün ham petrol ve rafine edilmiş ürünlerinden oluşan bir çok çeşidi vardır ve bunların bir çoğu içinde New York (NYMEX), Los Angeles, Roterdam, Singapur, Londra (IPE) ve İtalya’da bulunan Akdeniz Borsasını da içine alan değişik uluslar arası piyasalarda ticareti yapılmaktadır.122 Petrolün fiyatı alıcı ve satıcıların karşı karşıya geldiği bu piyasalarda şekillenmektedir. Bunun dışında OPEC’te günlük olarak varil başına petrol fiyatlarını açıklayarak petrolün fiyatlarının belirlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Diğer bütün emtia ve mal piyasalarında olduğu gibi petrolün fiyatının da petrol arz ve talebine bağlı olduğunu yukarıda belirtmiştik. Bu nedenle petrol fiyatlarının oluşumunda rol oynayan önemli kalemler arasında maliyeti yüksek petrol üretimi ve her emtia ve mal da olduğu gibi kısıtlı petrol rezervleri gelmektedir. Dünya üzerindeki yeni ve gelişen ekonomilerin mevcut gelişmiş ekonomilerle birlikte birincil enerji kaynağı petrole olan bağımlılığının giderek artması da petrole olan talebi önlenemez bir şekilde artırmakta ve petrolün fiyat oluşumunu diğer ayağı olarak petrol fiyatlarının yükselmesini tetiklemektedir. Dünya ekonomisindeki büyüme artan enerji ihtiyacını da beraberinde getirmektedir.1985-2000 döneminde dünya ekonomisi yıllık ortalama %3,5’lik bir artışla büyürken günlük petrol üretimi 13 milyon varil artış kaydetmiştir. Yapılan tahminlere göre, dünya genelinde büyümenin istikrarlı bir şekilde sürdürülebilmesi için, 2020 yılına kadar günlük dünya petrol üretiminin toplam 43 milyon varil artması gerekmektedir.123
Dünya petrol fiyatlar, arz ve talep arasındaki ilişkiyle belirlenmektedir. Ayrıca az sayıdaki OPEC ve OPEC’e bağlı olmayan ülkelerin üretim politikaları, üretimde anahtar rol oynamakta ve uluslar arası ham petrol fiyatlarını etkilemektedir. Aynı zamanda birkaç talep faktörü fiyatı etkilemektedir. Ekonomik gelişme başlıca talep belirleyicidir. Bölgesel ekonomik aktivitedeki karışıklıklar, 1998’de Asya’da yaşandığı gibi, dünya petrol fiyatlarını etkilemektedir. Dünya Ticaret merkezine
121
GHOURİ,a.g.e., s.1 Erişim: www.elsevier.com/locate/enpol Erişim Tarihi: 22/01/2006
122
Shawkat HAMMOUDEH, Huimin Lİ, The İmpact of the Asian Crisis on the Behavior os US and internatioanl Petroleum Prices, Energy Economics 26, 2004, s.137
yapılan büyük terörist saldırılara benzer olaylar ve savaşlar enerji sağlama güvenliğindeki beklentileri etkilemekte ve ani fiyat artışlarına neden olmaktadır. Ayrıca taşımacılık sektöründe daha kaliteli petrol ürünlerine gereksinim petrol taleplerini etkilemektedir.124