Petrol fiyatları dünya ekonomisine yön veren ekonomik göstergelerden birisidir. Petrol fiyatlarının ekonomilere etkisini petrol ithal eden ve petrol ihraç eden ülkeler açısından ayrı ayrı değerlendirmek gerekmektedir. Petrol ihracatçısı ülkeler açısından petrol fiyatları ülke ekonomilerinin en önemli gelir kaynağını
oluşturmaktadır. Ülke ekonomik sisteminin omurgası petrol gelirleri üzerine kurulmuştur. Bu nedenle petrol fiyatlarının yüksekliği petrol ihracatçısı ülkeler açısından olumlu etkiler göstermektedir. Örneğin bu ülkelerde yüksek petrol fiyatları ihracat gelirlerini artırmakta ve milli geliri artırıcı etki göstermektedir. Petrol
ithalatçısı ülkeler açısından ise durum tam tersi etkiler göstermektedir. Öncelikle
178 Tülin AKKUM, Bengü VURAN, Türk Sermaye Piyasasındaki Hisse Senedi Getirilerini Etkileyen
Makroekonomik Faktörlerin Arbitraj Fiyatlama Modeli İle Analizi, Kaynak:
http://archive.ismmmo.org.tr/docs/malicozum/65malicozum/09-65%20t.%20akkum%20- %20b.%20vuran.doc. Erişim Tarihi: 10/04/2006
yüksek petrol fiyatları, petrol ithalatçısı ülkelerin reel milli gelirlerinin azalmasına yol açmaktadır. Petrol tüketiminin petrol fiyatlarının artış oranı doğrultusunda azaltılması mümkün olamadığından toplam petrol harcamaları artmakta, dolayısıyla diğer harcamalara ayrılan milli gelir miktarı düşmektedir. Yüksek petrol fiyatlarının milli gelir üzerindeki olumsuz etkisi petrol harcamalarının milli gelir içindeki payına ve ülkenin petrole bağımlılığına oranla değişmektedir. Bir başka deyişle, bir ülkede petrol harcamalarının milli gelir içindeki payı yüksekse ve ayrıca bu ülkenin petrol tüketimini azaltarak diğer enerji kaynaklarına yönelme imkanı kısıtlıysa yüksek petrol fiyatlarının ekonomi üzerindeki olumsuz etkisi artmaktadır.
Bunun yanında yüksek petrol fiyatlarının doğrudan dünya girdi ve temel mal fiyatlarını, dolayısıyla maliyetleri artırıcı etkisi vardır. Bu durumda toptan ve tüketici mal fiyatları enflasyonunu yükseltmektedir. Yüksek petrol fiyatlarının enflasyonu artıran etkisi özellikle yapısal sorunları bulunan ve bütçe açıklarının borçlanma ile kapatıldığı ekonomilerde daha fazla hissedilmektedir.
Yüksek petrol fiyatları aynı zamanda petrol ithalatçısı ülkelerin dış ticaret dengelerini ve dolayısıyla bu ülkelerin bütçe dengelerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Petrole milli gelirden ayrılan pay ülkelerin ithalat tutarlarını
artırmaktadır. Bunun doğal sonucu olarak aynı oranda artmayan ihracat tutarları da dikkate alındığında ülkelerin dış ticaret dengesi olumsuz yönde etkilenmekte ve açıklar vermeye başlamaktadır. Ayrıca ülkelerin petrole yaptıkları zorunlu
harcamalar bütçede önemli bir paya ulaşmaya başladığında da devlet bütçelerinde açıklar vermeye başlamaktadır. Bütçe açıklarını kapatmak zorunda olan devletlerde borçlanmaya yönelmektedir. Böylece ülkenin borç yükünde de artışlar
gözükmektedir.
Sonuç olarak petrol fiyatları, petrol ithal eden ülkelerden petrol ihracatçısı ülkelere doğru gelir transferine yol açmakta ve dolayısıyla ülkeler arasında gelir dengesizliğine yol açmaktadır.
Ülkemiz petrol ithalatçısı ülkeler grubunda yer almaktadır. Bu nedenle yüksek petrol fiyatlarının yukarıda anlatılan ekonomik etkilerine maruz kalmaktadır.
Sermaye piyasaları faaliyette bulundukları ülkelerin ekonomik durumunu ölçen barometreler olarak tanımlanabilir. Ulusal gelirin devamlı arttığı, büyüme rakamlarının istikrarlı bir şekilde devam ettiği, işsizlik oranının azaldığı, vb. sebeplerle ekonomik kalkınmanın ve gelişmenin sorunsuz bir şekilde devam ettiği
toplumlarda yatırımcılar tasarruflarını sermaye piyasalarında değerlendirmekte her hangi bir sakınca görmezler. Bu tür durumlarda sermaye piyasaları riski düşük olduğundan dolayı yatırımcıları kendine çekerler.
Petrol ithalatçısı ülkelerin petrol fiyatlarına karşı duyarlılığı nedeniyle yukarıda anlatılan ekonomik risklere açık olduğu muhakkaktır. Yatırımcılar ekonomik riskin arttığı durumlarda tasarrufları için daha güvenli yatırım ortamları ararlar. Küreselleşme ve teknolojik gelişmeler sonucu dünya üzerinde fon transferi saniyeler almaktadır. Bu durum yatırımcıların elini güçlendirmekte ve tasarruflarını daha sorunsuz ekonomilere aktarmaktadırlar. Petrol fiyatları nedeniyle yukarıda ki ekonomik risklere açık bir sermaye piyasası yatırımcılar için risk taşımaktadır.
Petrol fiyatları ile sermaye piyasaları arasında, petrol fiyatlarının doğrudan ya da dolaylı ekonomik etkileri nedeniyle bir etkileşim mevcuttur. Bu etkileşim ilgili ülkenin petrole bağımlılık oranına göre değişmekle birlikte petrol fiyatlarının neden olduğu ekonomik parametrelerdeki değişimlerin sermaye piyasalarına yansımasıyla ortaya çıkmaktadır.
Literatürde yapılan araştırmaların sonuçları incelenecek olursa petrol fiyatlarındaki dalgalanmaların ekonomide önemli değişikliklere neden olduğu görülmektedir. Örneğin, Hamilton ikinci dünya savaşından hemen önceki petrol fiyatlarındaki önemli artışın Amerika ekonomisinde durgunluğa neden olduğunu açıklamıştır.179 Lee ve Ratti 1995 yılında yaptıkları araştırmada petrol fiyatlarının üretim üzerindeki etkisini dikkate almışlar ve uzun dönemli ekonomik istikrarın olduğu dönemlerde petrol fiyatlarındaki şokların üretimdeki dalgalanmalar üzerinde etkili olduğunu görmüşlerdir.180 MOrk, Olsen ve Mysen sanyileşmiş yedi ülkedeki ekonomik üretimin petrol şoklarından etkilerini incelemişler ve petrol şoklarından etkilenen Amerika, Japonya, Almanya, Kanada, Fransa, İngiltere, ve Norveç’in içinde bulunduğu gruptan petrol şoklarından en çok etkilenen ülkelerin Amerika, Japonya ve Norveç olduğunu görmüşlerdir.181
Eğer petrol fiyatları reel üretimi etkilemekteyse, petrol fiyatlarındaki
dalgalanmalar şirketlerin beklenen getirilerini ve dolayısıyla hisse senetlerini önemli
179 J.D. HAMİLTON, Oil and The Macroeconomy Since World War II, Jornal of Political Economy,1983, s.829-
853
180
K. LEE, R.A. RATTİ, Oil Shocks And The MAcroeconomy: The Role Of Price Variability, Energy Jornal, 1995, s. 39-56
181 K.A. MORK, O. OLSEN, H.T. MYSEN, Macroeconomic Responses to Oil Price İncreases and Decreases in
ölçüde etkilemektedir. Jones ve Kaul hisse senetleri fiyatlarındaki dalgalanmaların petrol fiyatlarındaki değişimlerin nakit akımlarını etkilemesi sonucu meydana gelebileceğini ortaya koymuşlardır.182 Huang, Masulis ve Stoll günlük petrol future kontratları getirileri ile Amerika hisse senedi getirileri arasındaki ilişkiyi VAR çalışması ile araştırmışlardır. Bu araştırmaları sonucunda petrol future kontratları getirileri ile petrol şirketleri getirileri arasında anlamlı bir ilişki olduğu ancak hisse senedi piyasası endeks getirileri ile herhangi bir anlamlı ilişki olmadığı sonucuna ulaşmışlardır.183 Sardosky 1986’yı takip eden yılları kapsayan araştırmasında petrol fiyatlarındaki yükselişlerin reel hisse senedi getirisinde anlamlı bir etki yaptığını ortaya koymuştur.184