Performans Ölçütleri/Göstergeleri

Performans ölçütü ve performans göstergesi kavramlar , literatürde s kça birbirlerinin yerine kullan lmaktad r. Ancak bu iki kavram birbirinden farkl anlamlar ihtiva eder. Performans ölçütleri, bir amaca ula lmas nda do rudan bilgi sa layan; performans göstergeleri ise dolayl bilgi veren ölçümlemeler için kullan lmaktad r. Hatta performans ölçümü kavram da s kl kla ölçü(t)leri ve göstergeleri kapsayacak

ekilde kullan lmaktad r (Say tay, 2002: 4).

Performans ölçütü; performans n farkl boyutlar do rudan, net ve eksiksiz biçimde ifade eden rakamsal büyüklüklerdir. Performans göstergesi ise, dolayl bir

ölçü olup aç k ve kesin ölçümlemenin yap lamad veya nedensellik ili kilerinin kurulmas nda güçlük ya and durumlarda ç kt lar ve performansla ilgili bilgileri ifade etmek için kullan r (Oyman, 2009: 20). Örne in mü terilerin belirli bir ürün hakk ndaki memnuniyet düzeyi, ürünün kalitesi hakk nda bilgi verir. Bu ekilde yap lan tan mlamalar dolayl ölçülerdir ve performans göstergesi olarak kabul edilir. Bunun yan s ra fireli ürün say nda meydana gelen azalma gibi performans n do rudan say sal olarak ifade edilebildi i örnekler, performans ölçütü olarak kabul edilir.

Balans skor kart yönteminin özelliklerinden biri, maddi varl klarla beraber maddi olmayan varl klar n da firma performans ortaya koymada önemli oldu unu savunmas r. Bu do rultuda do rudan ölçümlerle birlikte dolayl ölçümlerin de yap lmas na ihtiyaç duyulmaktad r. lgili faktörün gösterge ya da ölçüt olup olmad n tespiti yerine do ru gösterge ya da ölçütlerin seçimine odaklanmak uygun olacakt r. Bu yüzden çal mam zda performans ölçütü ve göstergesi eklinde bir ayr ma gidilmeyecek ve bu iki kavram birbirleriyle ayn anlamda kullan lacakt r.

Bir firman n birey, tak m, bölüm ve i letme performans n tespit edilmesinde birçok ölçüt/gösterge kullan labilir. Bu ölçütler/göstergeler genel olarak ikiye ayr lmaktad r: Finansal ölçütler/göstergeler ve finansal olmayan ölçütler/göstergeler. Ölçme ve de erlendirme süreçlerinde firmalar genellikle finansal ölçütleri/göstergeleri kullan rlar. Ancak finansal olmayan ölçütler/göstergeler, ço u zaman firmalar için daha önemlidir. Çünkü özellikle son dönemlerde firmalar, artan ve geni leyen rekabet ortam nda maddi varl klardan ziyade maddi olmayan varl klar yla güç kazanmaktad rlar. Böylece firmalarda performans ölçme ve de erlendirme süreçlerinde, maddi olmayan varl klar n da ölçülmesine yönelik ölçütler/göstergeler önem kazanm r. Bu durum, finansal ölçüt/göstergelerden finansal olmayan ölçüt/göstergelere do ru bir yönelimi beraberinde getirmi tir. Hat rlanaca üzere geleneksel performans de erlendirme yöntemlerinden modern yöntemlere geçi sürecinin finansal olmayan ölçüt/göstergelerin performans ölçme ve de erlendirme sürecine dahil edilmesi oldu u belirtilmi ti.

Olu turulan performans ölçütleri/göstergeleri güvenilir, objektif, yararl , anla labilir, kar la labilir, eksiksiz ve kabul edilebilir özellikleri ta yor olmal r (ASOSAI, 2002: 24). Performans yönetim sistemlerinde s kl kla kullan lan

birkaç tip performans ölçütü/göstergesi vard r. Bunlar; girdi, ç kt , sonuç, verimlilik, etkenlik ve kalite ölçütleri/göstergeleridir. Bunun yan s ra, yaln zca bu ölçütleri/göstergeleri ele almak yanl olup ek ko ullar n da göz önüne al nmas gerekmektedir (NCPP, 1997: 5). Bunlardan girdi, ç kt ve sonuç temel ölçüt/göstergeler olup bunlar aras ndaki ili kilere dayanarak olu turulan ölçüt/göstergeler ise verimlilik, etkenlik ve kalitedir (MB, 2004: 48). Genel olarak bunlardan girdi, ç kt ve sonuçlar gösterge kabul edilirken; verimlilik, etkenlik ve kalite ölçüt olarak kabul edilmektedir. Ancak böyle bir ayr ma gitmek, her zaman do ru sonuçlar vermeyecektir. Bu yüzden çal mam zda da böyle bir ayr ma gidilmeyecektir. Performans ölçüt/göstergelerine ili kin tan mlar ve örnekler a da verilmi tir:

Girdi Ölçütleri/Göstergeleri: Girdi; bir ürün veya hizmetin üretilmesi için gereken be eri, mali ve fiziksel kaynaklard r. Girdi ölçütleri/göstergeleri, belirli bir mal veya hizmeti üretmek için gerekli olan kaynaklara ili kin bilgileri gösterir ve girdilere ili kin yap lacak de erlendirmelerde kullan r. Girdi ölçütleri/göstergeleri ölçmeye esas olan ba lang ç durumunu yans tmaktad r. Girdi ölçütleri/göstergelerine örnek olarak bir faaliyet için tam zamanl çal anlar n say , ar-ge bölümünde çal an personel say , kullan lan araç/gereç say , ortalama yönetici maa , t bbi müdahale için firmada ihtiyaç duyulan doktor say , yönetici ba na dü en çal an say , tahsis edilen i makinelerinin günlük yükleme kapasitesi, belirli bir faaliyette kullan lan hammaddenin maliyeti verilebilir (MB, 2004: 45-46).

kt Ölçütleri/Göstergeleri: Ç kt , üretilen mal ve hizmetlerin miktar r. Ç kt ölçütleri/göstergeleri, üretilen mal ve hizmetlerin niceli i konusunda bilgi vermesine ra men, amaçlar ve hedeflere ula p ula lmad veya üretilen mal veya hizmetin kalitesi ve üretim sürecinin etkinli i konusunda tek ba na aç klay de ildir. Ç kt ölçütleri/göstergeleri için üretilen ürünün say , al nan sipari in say , al nan ruhsat ve lisanslar n say , tamir edilen araç say , verilen sipari say örnek olarak gösterilebilir.

Sonuç Ölçütleri/Göstergeleri: Sonuç ölçütleri/göstergeleri, elde edilen kt lar n, stratejik amaç ve hedeflerin gerçekle tirilmesinde nas l ve ne ölçüde ba ar olduklar gösterir. Sonuç ölçütleri/göstergeleri, stratejik amaç ve hedeflere ula p ula lmad ortaya koymalar bak ndan oldukça önemlidir.

Sonuç ölçütleri/göstergeleri, firman n üretti i mal veya hizmetin, ürünleri kullanan ve hizmetten yararlananlar veya toplum üzerindeki etkilerini gösterir. Bu etkiler, faaliyetin hitap etti i kitlenin tutum ve davran lar na, sosyal konumuna, bilgi düzeyine, de er yarg lar na ve yeteneklerine ba olarak de ir. Bu yüzden sonuç ölçütleri/göstergeleri olu turulurken ve de erlendirilirken, bu faktörlerin sonuçlar üzerindeki etkisi göz önüne al r. Örne in, bir meslek edindirme kursuna kat lanlar n yetenek düzeyi ve sosyal konumu bu kursa kat lanlardan i bulanlar n say (sonucu) etkiler (MB, 2004: 47). kazalar ndaki azalma yüzdesi, sat ma azas ziyaret eden mü teri say ndaki art yüzdesi, ikayetçi mü terilerin say ndaki azalma, i gücü devir oran nda meydana gelen azalma, i gücü devams zl ndaki azalma sonuç ölçütleri/göstergeleri için uygun örneklerdir.

Verimlilik Ölçütleri/Göstergeleri: Verimlilik, bir üretim veya hizmet sisteminin üretti i ç kt ile bu ç kt elde etmek için kullan lan girdi veya girdiler aras ndaki ili ki olarak tan mlanmaktad r (Emir ve Özgür, 2008: 164). Verimlilik, matematiksel olarak Ç kt /Girdi olarak ifade edilmektedir.

Firmalarda kullan lan girdilerde bir de me olmadan ç kt miktar art yorsa ya da ayn ç kt daha az girdi ile elde edilebiliyorsa verimlilik artm demektir. Hem girdi hem de ç kt miktar nda bir de me söz konusuysa, verimlilik girdi ve ç kt daki nisbi de meye ba olacakt r. E er ç kt daki art girdideki art tan fazla ise, verimlilik artm r denilebilir (Uzay, 2005: 4-5). Verimlilik, firmalar n genel i leyi i ve ba ar derecesini ortaya koyan en önemli göstergelerden biridir. Bu nedenle verimlili in ölçülmesi, firmalar aç ndan büyük önem arz etmektedir (Sulak, 2004: 14). Verimlilik ölçütleri/göstergeleri, belirlenen girdilerle mümkün olan en yüksek kt düzeyine ula p ula lmad gösterir. Bu ölçütler/göstergeler, kaynaklardan yeterince yararlan p yararlan lmad konusunda bilgi vermesine kar n, bir i in yap lmas gerekip gerekmedi i konusunda bilgi vermez (MB, 2004: 48). Verimlilik ölçütleri/göstergeleri için bir parti sipari i birim maliyetinin ortama birim maliyetten fark , birim zamanda (saat, gün, ay) tamamlanan i lem miktar , ürünün birim maliyeti, kapasite kulan m oranlar , makinelerin ar zalanma oran örnek olarak verilebilir.

Etkenlik Ölçütleri/Göstergeleri: Hedeflenen sonuçlara ula madaki ba ar seviyesi etkenlik (effectiveness) ile ifade edilmektedir. Etkenlik

ölçütleri/göstergeleri, ç kt ile sonuçlar aras ndaki ili kiyi, ba ka bir deyi le ç kt lar n beklenen sonuçlara yol aç p açmad inceler. Sonuçlar, d sal faktörlere ba olarak de ti inden etkenlik ölçütleri/göstergeleri de bu faktörlere ba olarak de ir. Firmalar, etkenlik ölçütleri/göstergelerini etkilemede s rl bir yetene e sahiptir. Etkenlik ölçütleri/göstergeleri sonuç/ç kt formülü kullan larak hesaplan r (MB, 2004: 49). Etkenlik ölçütleri/göstergeleri için mevcut ve potansiyel pazar pay , herhangi bir ceza ald ktan sonra ayn suçu i lemeyen çal anlar n oran , hizmet içi itim alm olanlardan üretimlerinde art olan çal anlar n oran , zaman nda teslim edilen mallar n oran , üniversiteyi bitiren firma bursiyerlerinden bir y l içinde i bulabilenlerin oran , yeni al nan makinelerden iki y l içinde tamire ihtiyaç duymayanlar n oran örnek gösterilebilir.

Kalite Ölçütleri/Göstergeleri: Kalite; mü terilerin gereksinimlerini tatmin etmektir (Ishikawa, 1985: 44). Juran’a göre (1989: 26) kalite, kullan ma uygunluktur. Kalite ölçütleri/göstergeleri ise, firmada üretilen mal ve hizmetlerin kalitesinin ölçülmesinde kullan lan araçlard r. Kalite ölçütleri/göstergelerinin olu turulmas nda, ihtiyaç ve istekleri kar lama, do ruluk, vaktindelik, güvenilirlik ve tüketici güveni gibi hususlar dikkate al r. Kalite ölçütleri/göstergeleri anket düzenlenmesi, hata oran n ölçülmesi gibi yollarla elde edilebilir. Kalite ölçütleri/göstergeleri için bilgisayara girilen verilerin do ruluk yüzdesi, belirlenen standart zamanda üretimdeki hata yüzdesi, üretilen ürünlerden memnun olanlar n yüzdesi, firmadaki hatal üretim say , mü terilerden gelen ikayetlerin oran , yemek hizmetine ili kin çal anlar n ikayet oran , üniversite akademik personelinin yay nlar na uluslararas at f endekslerindeki ortalama at f say örnek olabilir (MB, 2004: 49-50).

Belirli bir faaliyetin performans ölçümünde kullan lacak olan ölçüt/göstergelere ait farkl ve bütünleyici bir örnek verelim (NCPP, 1997: 5; Bilge, 2006):

letme Fonksiyonu: Lojistik.

Faaliyetin Tan : Üretilen mallar n da .

Kullan labilecek Girdi Ölçüt/Göstergeleri: Lojistik bölümünün harcad i gücü miktar , lojistik bölümünün bütçesi, bölümde kullan lan araç say .

kt gücü Ölçüt/Göstergeleri: Teslim edilen toplam mal n miktar (örne in adeti), hizmet verilen mü teri say .

Verimlilik Ölçüt/Göstergeleri: Da lan mal n birimi için harcanan i saati, bir firmaya mal teslimi için harcanan ortalama para miktar .

Etkenlik Ölçüt/Göstergeleri: Üretilen mallar n zaman nda teslim edilme oran , teslimat konusunda memnun mü teri oran (mü teri memnuniyeti anketleri, düzenli kontroller).

Üretkenlik Ölçüt/Göstergeleri: Birim ba na dü en lojistik maliyeti (lojistik bölümünün toplam maliyeti/da lan mal adeti), kilometre ba na dü en da m maliyeti (lojistik bölümünün toplam maliyeti/araçlar n yapt yol miktar ).

Aç klay Bilgi: Üretilen mallar n lojistik bölümü taraf ndan da , iklimsel ko ullar, araçlardaki görevli say , bölge, araçlar n tipi, personel niteli i.

Firmalar n PEB’lerinde yer verdikleri performans ölçüt/göstergelerinin ölçümünde miktar, zaman, kalite veya maliyet cinsinden de erler kullan r. Firman n ve üretmi oldu u mal/hizmetlerin niteli ine göre kilogram, litre, kilometre, adet, saat, TL, say , yüzde vb. unsurlar anahtar göstergeler olarak kullan lmaktad r.

Performans ölçme ve de erlendirmede ölçütler/göstergeler haz rlan rken seçilecek faktörler firman n yap na ve i lerin genel özelliklerine göre de ir. Önce firmay ve tüm i leri topluca gözden geçirip ortak özellikler hakk nda bilgi toplamak artt r. Örne in, imalat ve büro i leri aras nda önemli farklar vard r. Bir torna i çisi için lisan bilgisi veya mü terilerle ili ki sorumlulu u hiçbir anlam ta mazken bir sat memuru için ayn faktörlerin büyük önem ta mas mümkündür. Faktör seçimi yetenek, çaba, sorumluluk ve i yeri ko ullar olmak üzere temelde dört unsura dayan r. Bu faktör say lar genelde alt faktörlere ayr larak 8-12 olarak kullan lmakta olup uygulamada kullan m aral 3-35 aras nda de mektedir (Kobu, 2003: 639).

Bu bölümde genel olarak bütçe kavram , bütçeleme süreci, bütçe teknikleri ve performans esasl bütçenin geli imi, sistemati i ve a amalar ile performans ölçütleri/göstergeleri ele al nm r. Bundan sonraki bölümde performans esasl bütçede balans skor kart kullan na ili kin bir model bütçe tasar yap lmaya çal lacak ve modelin bir sanayi firmas n bütçesindeki uygulama ad mlar ve sonuçlar ele al nacakt r. Hemen arkas ndan modelin uygulama sürecinde kar la lan sorunlar ortaya koyularak etkili bir uygulama için baz önerilerde bulunulacakt r.

3. BÖLÜM

PERFORMANS ESASLI BÜTÇELEME S STEM NDE BALANCED

SCORECARD KULLANIMINA N B R MODEL YAKLA IMI