Çok Partili Döneme Geçişte Kürtler

Dersim İsyanından sonra Kürt nüfuslu bölgelerde uygulanan devlet kontrolü Kürtlerin Türkiye Devleti’ne karşı yeniden hareketlenmesini zorlaştırmıştır. 1930’ların sonlarından 1950’lerin sonlarına kadar Türk rejimine karşı ciddi bir Kürt muhalefeti görülmemiştir. Siyasal mobilizasyon için olanak sağlayan ise 1960’lı yılların siyasal havası olmuştur. İlk sebep ise cemiyet özgürlüğü üzerinde en ciddi korumayı sağlayan anayasa olarak kabul gören 1961 Anayasası olmuştur.150 _Anayasa tarafından sağlanan haklar, 1970’lerin Türkiye siyasetinde önemli roller oynayacak olan ticari birliklerin ve öğrenci organizasyonlarının kurulmasını desteklemiştir. Ancak David McDowall’a göre, 1961 Anayasası’nın Kürtlerin organizasyonu ve mobilizasyonu açısından belirli özgürlükleri tanımış ve 1960’ların başından itibaren ilk Kürt gazetelerinin basımını desteklemiş olmasına rağmen, hükümetin Kürt nüfuslu bölgeleri kontrol altında tutmak için birtakım önlemler uyguladığını da unutmamak gerekir. 1960 darbesinden sonra bir süreliğine yönetimi devralan MBK, 1587 sayılı kanun ile kamusal fikre zarar veren isimlerin ulusal kültüre, moral değerlere, örf ve adetlere uygun olmadığını öne sürerek Kürtçe yer isimlerini Türkçe isimlerle değiştirmeye başlamıştır. 151 _{1960’lı yıllar kısmen demokratik ortamı} çerçevesinde Kürtler hem dernekler hem de siyasal partilerde mobilizasyona

149 _{Saygı Öztürk, a.g.e., s. 53-65.}

150 _{Robert R. Bianchi, Interest groups and political development in Turkey, NJ: Princeton University}

Press, Princeton 1984, s. 87-89.

başlamışlardır. 1961 yılında TİP kurulmuştur. Parti, İstanbul’daki orta sınıf “yenilikçilerin” yanı sıra taşradaki Kürtlerden ve Alevilerden fazlasıyla destek görmüştür. TİP her ne kadar “toplu işçi partisi oluşturarak Türk toplumuna evrim

geçirtmeyi” hedefleyen SSCB yanlısı bir parti olsa da 152 _{parti aynı zamanda} 1960’ların sonundaki organize eylemleri de desteklemiştir.153 _{TİP’in İstanbul,} Ankara ve İzmir gibi Batı Türkiye şehirlerindeki bakış açısı temelde kapitalist suiistimale karşı sınıf zorlukları üzerine kurulu olmuştur. Diğer taraftan TİP Doğu ve Güneydoğu Anadolu şehirlerinde şeyhlik, ağalık ve feodalizm gibi kavramların ortadan kaldırılması, toprak reformunun gündeme gelmesi konularında çalışmalar yapmıştır. Parti yetkilileri 1960’ların ortalarına kadar Kürtlüğü bir etnik hak olarak telaffuz etmemişler, sadece 1965 yılına gelindiğinde TİP başkanı Mehmet Ali Aybar, “hitap ettiği kitleyi genişletmek, özellikle de Kürtleri ve Alevileri de dahil etmek için

odak noktasını ‘sınıf alakasından’ çekip ‘insan özgürlüğüne’ kaydırdığını”

belirtmiştir. 154 _{1966 yılındaki İkinci Kongresinde parti, Milli Demokratik Devrimi} destekleyenler ve Sosyalist Devrimi destekleyenler olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Aylık yayını olan Aydınlık’ın Kasım 1968 baskısında Mihri Belli tarafından yönetilen Milli Demokratik Devrim “Ulusal Gerçeklik” isimli bir makale yayınlamış ve Kürt sorununa değinmiştir. TİP, kendi programına devrimin işçilerin liderliğinde gerçekleşmesi gerektiğini savunan Sosyalist Devrim saflarında devam ederken Milli Demokratik Devrim partiyi “pasifist ve parlamentarist” olmakla eleştirmiş ve yeni bir sorunun oluşacağını savunmuştur. Ancak Kürt gençliği ne Milli Demokratik Devrim hareketi’ni ne de TİP’i, yüksek oranda takip etmemiştir. Bu Kürt gençliği daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yasal Kürt kuruluşunu kurmuşlardır: DDKO. Kürt mobilizasyonu konusunda TİP’in en önemli noktası ise Türkiye’deki Kürtlerin varlığını tanıyan ilk yasal siyasi parti olmuş olmasıdır. 29 Ekim 1970 tarihli dördüncü genel toplantısında TİP, şu açıklamayı yapmıştır: “Türkiye’nin doğusunda

bir Kürt toplumu var… Toplumu yöneten kısmı temsil eden faşist yetkililer, Kürtlere karşı zaman zaman kanlı bir baskıya dönüşen asimile etme ve yıldırma politikası

152 _{Ahmet Samim, “The Left”, Turkey in transition: New perspectives, Derleyen I. Schick-E. A.}

Tonak, Oxford University Press, New York 1987, s.150-155.

153 _{Tarık Ziya Ekinci, Türkiye İşçi Partisi ve Kürtler, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul 2010, s. 13-16.} 154 _{Ahmet Samim, a.g.e., s. 158.}

izlemişlerdir.”155 Her ne kadar parti açıkça Türkiye’de bir etnik problem olduğunu belirtmiş olsa da bu analizin sınıfsal ve solcu terminoloji ile yüklü olduğu unutulmamalıdır.156 _{Parti tüzüğüne göre, bölge az gelişmiştir ve Kürtler} baskılanmıştır. Bunun da en temel sebebini “bölgede çoğunlukla Kürtlerin

yaşadığının çok iyi farkında olan dominant sınıfların ekonomik ve sosyal politikaları” olarak tanımlamıştır.157

Kürtler arasında Şeyhlik158 _{önem taşımaktadır. Şeyh, oldukça nüfuz sahibi} dini bir figür olarak kabul görmüştür.159 _{Her ne kadar 1880 yılında İngilizlerin} yardımı ile bağımsız bir devlet kurmak için ayaklanma başlatan Şeyh Ubeydullah Nehri olayında da olduğu gibi “bin yıllık ve mesihe ait dini deyimleri kullanan” nüfuz sahibi Kürt şeyhleri görmek mümkün olsa da, 1970’li yıllarda pek çok Kürt, çoğunlukla devletle olan bağlarını kendi güçlerini pekiştirmek adına kullanan şeyhlerin varlığının Kürt milliyetçiliğinin yükselmesinin önünde bir engel oluşturduğunu düşünmeye başlamıştır. Ağalık, mülk sahipliğine benzer bir kurumdur. Kürt nüfuslu bölgelerde Ağalar, Kürt kabilelerinin liderleri olarak görev yapmaktalardır ve kabile üyeleri üzerinde çok ciddi sosyal, ekonomik ve siyasi güce sahiptirler. Pek çok durumda Ağalar, devletle olan müştericilik benzeri ilişkilerini nüfus üzerindeki güçlerini ortaya koymak için kullanmışlardır.160

TİP’in pek çok üyesi tarafından ortaya konulan bakış açısına göre, onların söylemiyle “Doğu problemi”, Doğu Anadolu’nun kolonileşmesi üzerine harcanan ortak çabalar ve etnik farklılıklara bağlı göreceli yoksunluğundan kaynaklanmıştır. Bu iddia ile beraber kapitalist ve emperyalist güçler alt edildiği zaman Kürtlerin özgürleştirilebilecekleri inancı da gelişmiştir. Bu ideoloji 1960’ların başında özellikle de Kürt gençliği ve entelektüel kısmı tarafından destek görmüştür. Kürtler açısından 1960’larda yaşanan en önemli olay Doğu Mitingleridir. 1967 yılının Ağustos ayından 1969 yılının Ağustos ayına kadar Ankara’nın yanı sıra çeşitli Doğu ve Güneydoğu

155 _{Gerard Chailand, A People Without a Country. Olive Branch Press, New York 1993, s.87.} 156 _{Henri J. Barkey-Graham E. Fuller, Turkey’s Kurdish question, Rowman & Littlefi eld Publishers,}

New York 1998, s. 15.

157 _{Gerard Chailand, a.g.e., s. 87.}

158 _{Şeyhlik dini bir kurumdur ve şeyh, İslam dinine bağlı Nakşibendi tarikatının başındaki kişiye}

verilen isimdir.

159 _{Robert Olson, The Emergence of…, s.3.}

Anadolu şehirlerinde toplam 12 miting düzenlenmiştir.161 _{TİP’in Türkiye’nin} batısındaki şehirlerde düzenlediği mitingler pek popüler olmasa da Doğu Mitingleri binlerce insanı bir araya getirmiştir. Bu mitingler çoğunlukla bir eşitsizlik kaynağı olarak ağalık ve şeyhlik kavramlarının altını çizerken çoğunlukla toplumdaki ekonomik ve sosyal problemler, bölgeler arasındaki eşitsizlik, eşit olmayan gelir dağılımı ve fakirlik üzerine odaklanmıştır. Her ne kadar mitingler çoğunlukla TİP tarafından organize edilmiş olsalar da bir başka Kürt yanlısı parti olan KDP destekleyicileri de mitinglere katılmış ve destek vermiştir. Sait Elçi tarafından yürütülen bu siyasal organizasyon, Molla Mustafa Barzani tarafından yönetilen Irak’taki KDP ile bağları olan yasadışı bir partidir ve çoğunlukla zengin Kürt çiftçilerden destek görmüştür. Parti ne kadar mitingleri desteklemiş olsa da çok fazla Kürdü mobilize edememiştir. Mitinglerdeki afişlerden bazıları bölgeler arasında eşitsizlik olduğu iddiaları taşımaktadır: “Eğer Batı bizim evimizse, Doğu nedir?”,

“Doğunun kaderi açlık, işsizlik ve yozlaşma”, “Demokrasi nerede?”, “Hayat güvencesi istiyoruz”, “Petrol kanımızdı, onu da aldınız”, “Bizim için misafirhaneler, onlar için villalar”, “Doğulular uyandı. Şimdi haklarını peşinden gidecekler”, “Haklar verilmez, alınır”, vs. Doğu Mitinglerinin en önemli noktası, Türkiye

Cumhuriyeti’nin tarihinde ilk defa yasal bir partinin bu kadar çok Kürdü bir arada mobilize etmesidir. Her ne kadar Kürt kelimesi mitinglerde kullanılmamış olsa da konuya Doğu sorunu denmiştir. 1969 yılının mayıs ayında DDKO’ların kuruluşu ise Türkiye Cumhuriyeti tarihinde Kürt mobilizasyonunun ilk önemli yasal adımı olarak görülmektedir. DDKO hakkında bilinmesi gereken önemli bir nokta ise başta gençler olmak üzere önemli sayıda bir Kürt topluluğunu mobilize etmiş olmasıdır.162 DDKO’nun bakış açısı, TİP’e o kadar iyi yansıtılmıştır ki partinin 1970 yılındaki dördüncü genel toplantısında Türkiye’nin doğu kesimlerindeki Kürtlerin varlığı konusunda bir sonuca varılmıştır. Ancak, 12 Mart 1971 tarihinde gerçekleşen Askeri Muhtıra hem TİP’in hem de DDKO’nun kapatılması ile son bulmuştur. DDKO’nun kapatılmasına yönelik mahkeme kararı, ocakların vatana ihanet sebebiyle kapatıldığını öne sürmüştür. DDKO’nun açılmasıyla birlikte Kürtler siyasal meselelere dahil olmayı ve taleplerini yasal kanallar ile dile getirmeyi

161 _{Tarık Ziya Ekinci, a.g.e., s. 16-19.}

öğrenmişlerdir. Ancak DDKO’nun kısa süren ömrü ve 1971 yılında pek çok solcu siyasal partinin ve kurumun yasaklanması ve kapatılması nedenleriyle Kürt mobilizasyonu 1970’li yıllarda yasal olmayan farklı solcu kanallara yönelmiştir. 1971 muhtırası ile sendikalar, dernekler ve ticaret birliklerinin yanı sıra pek çok siyasi parti siyasal sahnelerden uzaklaştırılmış ve liderleri hapse atılmıştır. DDKO üyeleri “bağımsız bir Kürt ırkı olduğu argümanını yaymak amacı ile Kürdizme

inanan militanlar yetiştirmek ve Kürdistan’ın kurulmasına destek vermek” suçlarıyla

suçlanmışlardır.163 _{Muhtıra aynı zamanda 1961 Anayasasında pek çok derneğe} verilen hakları da kısıtlamıştır. 1971 yılından 1974 yılına kadar Kürt mobilizasyonu durmuştur. Pek çok lider yakalanmış ve devlet siyasi hayatın önemli bir kısmını kontrolü altına almıştır. 1971 Muhtırasından sonra yaşanan geçiş döneminin sonunda oluşturulan Koalisyon Hükümetinin getirdiği 1974 genel affı ile bu liderler siyasi arenaya geri getirilmiştir; ancak bu sefer çoğu yasadışı siyasi grupların birer parçası olmuşlardır. 1970’lerin ortalarında aşırı sağcı ve aşırı solcu gruplar arasında fazlasıyla siyasileştirilmiş bir siyasi sistem gelişmiştir. Bu ortam içinde farklı yasadışı Kürt gruplar ortaya çıkmıştır; her ne kadar hepsi solcu kampında olsa da kendi aralarında farklı siyasi bakış açılarına sahiplerdir.164 _{1970’li yıllarda aynı} şekilde yasaklanan Türk solcu gruplarından farklı olarak yasadışı Kürt organizasyonları oluştuğu ve daha da önemlisi PKK kurulduğu için bu yıllar Kürt mobilizasyonu açısından oldukça önemli olmuştur. Her ne kadar bu yeni organizasyonların söylemleri eskilerine göre biraz daha devrimci yapıda olsa da Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk defa Kürt milliyetçi talepleri açıkça dile getirilmiş ve 1965 yılında yasadışı siyasi bir parti olarak TKDP tarafından kullanılmasının hemen ardından bu grupların isimlerinde de Kürtçe kelimeler kullanılmıştır (örneğin, Yekitiya Proleterya Kürdistan – Kawa (Kurdistan Proleter Birliği), Rızgari (Kürdistan Bağımsızlık Hareketi), vs.). Bu noktada ise 1974 yılında Ankara ve İstanbul’da kurulan DDKD bahsetmek oldukça önemlidir. DDKD, aylık olarak çıkarttıkları dergide 12 Mart Muhtırasından sonra yasaklanan DDKO’nun yolundan gittiklerini belirtmiştir. Bu dernekler çoğunlukla kendilerini “emperyalizmin,

kolonializmin, yeni kolonializmin ve ırkçılığın” yenilmesine adamış öğrenciler

163 _{Ayşe Betül Çelik, a.g.e., s.249-250.} 164 _{David McDowall, a.g.e., s. 402.}

tarafından yönetilmişlerdir. 165 _{Çok sayıda Kürdü sokaklara dökmek ve onları} alışılmış veya alışılmışın dışında katılımla siyasi hayata dahil etmek konusunda oldukça başarılı olmuşlardır. Böylece PKK ortaya çıkmıştır. Kürt mobilizasyonundaki aktif rolleri sebebiyle DDKD 1970’lerin sonlarına doğru devlet kontrolü altına girmiş ve 1980 Askeri Darbesiyle kapatılmıştır. 12 Eylül 1980 Darbesi, toplumun ideolojik olarak aşırı kutuplaşması ile herhangi bir partinin parlamentoda çoğunluğa ulaşmasını engelleyen yeni seçim yasaları nedeniyle hızlı değişen hükümetlerin giderek artan şiddete karşılık verememesinin sonuçlarının birleşmesinden kaynaklanmıştır. Darbeden sonra yüzlerce tutuklama yapılmış, 500 kişi ise idam cezasına çarptırılmıştır. Askeri cunta ayrıca sıkıyönetimi beraberinde getirmiştir.166

Bu noktada Kürt sorununa askerin yaklaşımını ele alması bakımından Jandarma Genel Komutanlığı’nın hazırladığı 1969-1970 tarihli Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki Kürtçülük Faaliyetleri isimli Kürt Raporu’na değinmekte fayda vardır. Bu rapor, 1939 yılında CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan rapor, 1943’te Umumi Müfettiş Avni Doğan’ın raporu, 1947’de Maliye Müfettişi Burhan Ulutan’ın raporu, 1961’deki 27 Mayıs 1960 Raporu’ndan sonra hazırlanan beşinci rapordur. Raporda Türkiye Cumhuriyeti sınırları içindeki aşiretleri ve aşiretlerin siyasi güçleri ve konumlarıyla ilgili bilgiler vardır. Aşiretlerin yerleştikleri yerler, nüfusları, çıkarabilecekleri muharip sayısı, silah miktarı, devlet yanlısı olup oladıkları, diğer aşiretlerle ilişkileri konusunda araştırmalara yer verilmiştir. Bu raporda aşiretlere güvenilmez, devlete başkaldırma potansiyelini barındıran tehlikeler olarak değinilmiştir. Ayrıca devlet yanlısı aşiretleri diğer aşiretlere karşı kullanabilmek için detaylı bilgiler yer almaktadır. Rapordaki en önemli konu aşiretlerin Barzani ile ilişkisidir. Aşiretler istihbarat olarak Barzani’ye yakınlıkları ve uzaklıkları açısından değerlendirilmiştir. Aşiretler din açısından da değerlendirilmiştir. Erzincan’daki aşiretler Alevi Kürt aşireti olarak yer almış, bu aşiretlerin Irak’taki Sünni Kürt aşiretleriyle düşman oldukları yazılmıştır. Ayrıca birtakım aşiretlerin reislerinin olmadığı da rapora eklenmiştir. Reisi olmayan aşiretler Kürt-Alevi aşiretleridir,

165 _{Ayşe Betül Çelik, a.g.e., s.250.}

166 _{Aziz Nesin, Bulgaristan’da Türkler, Türkiye’de Kürtler: Yazılar-Belgeler, Nesin Yayınevi,}

Dersim ve Erzincan’da yer almaktadırlar. Raporda bölgedeki silahlanma durumu ve silahların elde edilişi konusundaki bilgiler de vardır. Diyarbakır ve Ağrı bölgesindeki vatandaşların silahlanmaya istekli olduğu, Diyarbakır’da her iki evden birinde mavzer ve makineli silah bulunduğu belirtilmiştir. Ayrıca rapora göre Şam ve Beyrut’tan gelen silahlar Midyat, Cizre ve Silopi’de toplanmaktadır, oradan da Barzani’ye iletilmektedir. Raporda Kürtlerin potansiyel bir iç düşman olarak görüldükleri açık ve net bir şekilde anlaşılmaktadır. Ağrı bölgesindeki aşiretler devlete bağlı görünseler de esasen böyle olmadıkları yazılıdır. Mardin aşiretleri Türklere olumlu yaklaşarak ideallerini gizlediği şeklinde yer almaktadır. Van, Hakkari, Siirt, Bitlis ve Muş’taki aşiretlerse devlete karşı olarak görülmektedir. Ayrıca halkın %90’ının Kürtçe konuştuğu ve Türkçeyi benimsemedikleri, Kürt kavmi gibi hareket ederek kendilerini Kürt saydıkları ifade edilmektedir. Bunun yanısıra eğitimli Kürtlerin bölgede Türkiye karşıtı bir örgütlenme içine girdikleri de eklenmiştir. Dolayısıyla Rapora göre, okumuş Kürt, en tehlikeli Kürt’tür. Raporda Kürtlerin Kürtçe yayın yapan radyoları dinledikleri yazılmıştır. Raporda Kürtçülük davasına yardımda bulunduğu inanılan ağa, şeyh, politikacılar ve tanınmış kişilere isim isim yer verilmiştir. Raporda propogandalara ve siyasi çalışmalara da yer verilmiştir. Propoganda araçları olarak şeyhler, hocalar, Milli Eğitim mensupları, siyasi partiler ve politikacılar, gazeteciler, Kürtçe radyo ve plaklar sayılmıştır. Rapora göre 1950 yılından sonra sürgün edilen ve Suriye ve Irak’a şığınan ağalar ve şeyhlerin dönmesiyle partilere alınmaları, Atatürk ilkelerinden taviz verilmesi sonucunda Kürtler arasında Kürdistan kurma fikri yayılmıştır. Milletvekilleri oy için Kürtçülük propagandası yapmıştır. Rapora göre Kürt aşiretleri Türkleri bir şekilde içlerinde eritmeye çalışmaktadır. Kürtler Türk nüfusunun mallarını bir şekilde ele geçirerek Türk nüfusu silmenin peşindedir. Bunun yanısıra Kürt bölgelerine yerleştirilen Kürtlerin uyum sağlamayıp göç ettikleri veya geri döndükleri yazılmıştır.167

167 _{Ruşen Aslan, Jandarma Genel Komutanlığının Kürt Raporu: Devletin İç Düşmanı Kürtler, İsmail}