1.2. PARLAMENTER DENETİM
1.2.3. Parlamento Tarihimizde Gensoru
Gensoru; neticesi siyasi sorumluluk (istifa veya düşürülme) olabilen, Bakanlar Kurulundan veya bir Bakandan sözlü açıklama isteğidir141. Meclisin
139 Özbudun, Parlamenter Rejimde..., s.52. 140
https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/meclis_genel_gorus_onergeleri.sorgu_yonlendirme?d_yy= 272&os_sicil=0&y_d_d_k=0&esas_no=&genel_evrak_tarihi_basla=&genel_evrak_tarihi_bitis=& metin_arama=&icerik_arama= (Erişim Tarihi 20.12.2018).
141 Arsel, Türk Anayasa Hukuku..., s.344.; Bahri Savcı, “Parlımenter Rejimli Hükümetin Unsurları”, Siyasal Bilgiler Okulu Dergisi içinde (s.24-67), C.IV, S.1, 1949, s.56.
güvenini veya güvensizliğini içeren gensoruda, genel görüşme şarttır142. Soysal gensoruyu, güvenoyuna başvurulan genel görüşme şeklinde açıklamaktadır143.
Hükümetin siyasi sorumluluğu, parlamenter sistemlerin en temel unsurlarından biridir.144 Yasama denetimi yolları arasında “en etkili denetim yolu” olarak görülen gensoru önergesi sonucunda, hükümetin veya bir Bakanın siyasi sorumluluğu ortaya çıkar145. Soysal, gensorunun asıl değerinin sonucunda değil, hükümetin düşürülme olasılığı doğrultusunda yapılan görüşmelerde olduğunu; bu açıdan muhalefet çalışmalarının önemli olduğunu belirtmektedir146. Gensoru yoluyla; hükümet düşürülme korkusuyla daha dikkatli davranır, hükümet güveni koruyup korumadığını görür, ilgili konu kamuoyunda yer alır.147
İlk kez Fransa’da ortaya çıkan bu mekanizma, Osmanlı-Türk anayasa tarihinde 23 Aralık 1876 Kanuni Esasi’nin 38’inci maddesi ve 13 Mayıs 1877 Heyeti Mebusan Nizamname-i Dahilisi’nin 29-31’inci maddeleri ile düzenlenmiştir148.
Gensorunun eski kullanımı, açıklayıcı bilgi istemek anlamına gelen “istizah”tır149. İstizah kelimesi yerine gensoru kavramının kullanılması hukuk dilinin Türkçeleştirilmesi ile 1945 yılında gerçekleşmiştir150. Gensoru kelimesinin, “geniş” ve “soru” kelimelerinin kısaltılmasıyla oluşturulduğu ifade edilmektedir151.
Gensoru Kanun-i Esasi’de ve 1877 Heyeti Mebusan Nizamname-i Dahilisi’nde “istizah” şeklinde zikredilmektedir. Gensorunun muhatabı Bakanlardır
142 Ağaoğlu, Hukuk-ı Esasiye..., s.312.
143 Soysal, Anayasaya Giriş, İkinci Yayınlanış, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1969, s.271.
144 Babanzade İsmail Hakkı, Babanzade İsmail Hakkı Hukuk-ı Esasiye, Fernaz Balcıoğlu, Ayça Büşra Balcıoğlu (Haz.), Erguvani Yayınevi, Ankara 2014, s.354.
145 Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, Cilt1, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa 2011, s.867-869.
146 Soysal, Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 11. Baskı, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1997, ,s.210-211.
147 Atay, Devlet Yönetim ve Denetim, s.242. Tanilli, Devlet ve Demokrasi..., s.385.
148 Özbudun, Parlamenter Rejimde..., s.72-73. Kanuni Esasi metni için bkz. Suna Kili, Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri (Senedi İttifaktan Günümüze), Yenilenmiş 2. Baskı, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul 2000, s.39-55.
149 İstizah için bkz. Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Hizmetleri Başkanlığı, Hasan Ferhat Aydın, Özlem Çakır (Haz.), Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan Tutanak Terimleri Sözlüğü, TBMM Basımevi, Ankara 2015, s.93.
150 Cem Eroğul, “Anayasa ve Tüze Dilinin Türkçeleştirilmesi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.49, S.3., (s.119-148), 1994, s.136.
151 Özkan Tikveş, Teorik ve Pratik Anayasa Hukuku, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İzmir 1982, s.176.
(KE, m.38; HMND, m.29). Milletvekillerinden biri gensoru verilmesini teklif eder. Gensoru, Heyeti Umumiye (Genel Kurul) Başkanı’na gerekçeli bir önergeyle verilir (HMND, m.29). Genel Kurul’da okunan önergenin kabul edilip edilmemesi hakkında oylama yapılır ve önergenin kabul edilmesinde oy çokluğu aranır (HMND, m.29). Kabul edilen önergenin görüşülmesi için gün belirlenir ve muhatabına Genel Kurul’a gelmesi için veya emrindeki yetkili memuru göndermesi için davetiye yazılır (HMND, m.29). Gensorunun görüşüleceği gün, önerge okunur ve muhatabı tarafından cevaplandırılır (HMND, m.30). Cevaplamanın ardından görüşmelerin yeterli olup olmadığı oylanır (HMND, m.31). Ancak Birinci Meşrutiyet döneminde Bakanlar, Meclise değil Padişaha karşı sorumludurlar (KE, m.7 ve m.27). Gensoru görüşmeleri sonrasında Meclisin olumsuz bir tutum sergilemesi durumunda neticenin ne olacağı belli değildir.
“İstizah” şeklinde zikredilen gensoru, İkinci Meşrutiyet döneminde de anayasada ve içtüzükte yer almıştır. Hicri 5 Şaban 1327- Rumi 8 Ağustos 1325 tarihinde “7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanunu Esasinin Bazı Maddelerinin
Değiştirilmesine Dair Kanun”152 ile, gensorunun yer aldığı 38’inci madde de değiştirilmiştir. Gensorunun düzenlendiği maddede gensoru neticesine yer verilmiştir. Buna göre gensoru neticesinde Heyeti Mebusan’ın, hakkında güvensizlik açıkladığı Bakan düşmüş olur. Başbakan hakkında güvensizlik açıklandığı zaman Bakanlar Kurulu hep birlikte düşer.
1877 Heyeti Mebusan Nizamname-i Dahilisinin 1914 tarihinde değiştirilmiş ancak görüşülmemiş olan onikinci bölümünde gensoruya ilişkin yeni düzenlemeler de bulunmaktadır. İlk haliyle Nizamname-i Dahili’de 3 madde olarak düzenlenmişken, değişiklik sonrası 10 madde olarak düzenlenmiştir. Değişikliklerden önemli olan hususlardan biri gensoru önergesinin konusudur. Daha evvel gensorunun konusuna ilişkin herhangi bir hüküm bulunmazken, değişiklik sonrası hükümetin hareket ve icraatlarının gensoru önergesine konu olabileceği
belirtilmiştir153. Ayrıca gensoru önergelerinin en az 20 milletvekili tarafından imzalanması gerekmektedir.
Büyük Millet Meclisi ve 1921 Anayasası döneminde Teşkilatı Esasi Kanunu’nda gensoruya ilişkin hüküm bulunmamaktadır. Ancak yürürlükte kabul edilen Kanun-i Esasi’de ve 1877 Heyeti Mebusan Nizamname-i Dahilisi’nde, gensoruya ilişkin kurallar yer almaktadır. 1921 Anayasası döneminde birçok gensoru önergesi verilmiştir. Verilen gensoru önergelerinin konu yelpazesi oldukça geniştir. Gensoru görüşmeleri ağırlıklı olarak açık oturumda gerçekleşmiştir. Ancak savaş hali nedeniyle bazı gensoru önergelerinin görüşmeleri kapalı oturumda yapılmıştır. Gensoru önergeleri nedeniyle İcra Vekilleri Heyetinden bazı Bakanlar görevlerinden ayrılmış, bazı Bakanlar ise verilen güvensizlik oyları nedeniyle düşürülmüştür.154
1924 Anayasası döneminde gensoru, hem Anayasada hem İçtüzükte yer almıştır. İçtüzükte yer alan hükümler önceki içtüzükteki hükümlerle hemen hemen aynıdır. Getirilen yeniliklerden biri gensoru önergesinin en az bir milletvekili tarafından verilecek olmasının belirtilmesidir (TBMMDN, m.157).
Milli Birlik Hükümeti döneminde gensoru Milli Birlik Komitesi İçtüzüğünde düzenlenmiştir. Gensoru hakkındaki hükümler, 1924 Anayasası dönemindeki hükümlerin hemen hemen aynısıdır. Tek fark, gensorunun sonucuna yönelik verilen önergelerin gizli oya konulmasının onbeş üye tarafından değil, beş üye tarafından verilmesidir.
1961 Anayasası döneminde gensoru hem Anayasada hem Millet Meclisi İçtüzüğünde düzenlenmiştir. Gensoru, sadece Millet Meclisi’nin yetkilerinden olan bir denetim yoludur (1961 Anayasası, m.89). Bu dönemde yeni getirilen düzenlemeler şunlardır: Gensoru önergeleri siyasi parti grupları veya en az on milletvekili tarafından verilebilir. Ayrıca önergeler 500 kelimeden fazlaysa, en fazla 500 kelimeden oluşan özet eklenmelidir. Bakanlar Kurulu veya bir bakanın düşmesi, meclis üye tam sayısı salt çoğunluğuyla olur (MMİ, m.107). Beşyüz kelime sınırı bu denetim yolunun, amacına aykırı bir şekilde meclis faaliyetlerini engelleyici bir
153 1877 Heyeti Mebusan Nizamname-i Dahilisi madde 117 için bkz. Armağan, Memleketimizde İçtüzükler, s.181.
boyuta ulaşmasını önlemek gayesiyle konulmuştur155. Bakanlar Kurulunun veya bir Bakanın düşürülebilmesi için üye tam sayısının salt çoğunluğu istenmesi, hükümete istikrar kazandırma düşüncesinden kaynaklıdır156.
1982 Anayasası döneminde 16 Nisan 2017 anayasa değişikliğine dek gensoru hem Anayasada hem İçtüzükte yer almıştır. Değişiklik öncesi gensoruya ilişkin hükümler, 1961 anayasası dönemindeki hükümlerle hemen hemen aynıdır. Gensoru önergesini verebilecekler arasında sayılan milletvekili sayısı yirmiye çıkarılmıştır (İçtüzük, m.106-mülga). Parlamenter sistemin denetim araçlarından olan gensoru, yaşanan hükümet sistemi değişikliği dolayısıyla, 16 Nisan 2017 değişikliği sonrası meclisin güvenine dayanan bir hükümet olmadığı için bilgi edinme ve denetim yollarından biri olarak anayasada yer almamıştır157.