Cumhuriyet Senatosunda Meclis Araştırmasının Tanımı, Şekli,

Cumhuriyet Senatosu, Millet Meclisi ile birlikte Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni oluşturur (1961 Anayasası, m.63/1).

Cumhuriyet Senatosu’nun yetkilerinden biri de “Meclis Araştırması”dır (1961 Anayasası, m.88/1).

Anayasa metninde sadece “Meclis Araştırması”nın ne olduğu yer almış, bunun yöntemleri belirtilmemiştir. Cumhuriyet Senatosu çalışmalarını kendi içtüzüğüne göre yapmaktadır (1961 Anayasası, m.85/1). Denetim de, meclis faaliyetlerinden biridir. Bu doğrultuda denetim yolları için Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü’ne (CSİ) bakmak gerekmektedir.

1961 Anayasasının geçici 3’üncü maddesine göre, Cumhuriyet Senatosu kendi içtüzüğü yapılıncaya dek 27 Ekim 1957’den önce yürürlükte olan içtüzük hükümlerine göre çalışmalarını yürütür. “Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü” (CSİ); 3 bölüm, 6 kısım ve 183 maddeden meydana gelmiş olup, 27 Aralık 1963 tarihinde kabul edilmiştir524_{. CSİ’nin 3’üncü kısmının 4’üncü bölümündeki altı madde [133-} 138] “Cumhuriyet Senatosu Araştırması”na ilişkindir. Meclis araştırması, “Cumhuriyet Senatosu Araştırması” olarak adlandırılmıştır. Bu maddelerde bu araştırmanın ne olduğu, nasıl yapılacağı, safhaları ve sonucuna ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır.

CSİ araştırmanın ne olduğuna ilişkin yerleşmiş ifadeyi tekrarlamaktadır. Senato araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemedir (CSİ, m.133).

Senato araştırmasını istemeye, Senato üyeleri veya komisyonlar yetkilidir (CSİ, m.134/1). Üyelerin veya komisyonların yetkili olması, 1927 tarihli içtüzükten beri olan bir uygulamadır. Bu istem yazılı olarak gerçekleştirilir (CSİ, m.134/1). İkinci Meşrutiyet döneminden itibaren araştırma istemi için yazılı şekil şartı yerleşmiştir. Önerge verilmesinde herhangi bir sayı sınırlaması bulunmamaktadır.

Meclis araştırmasına ilişkin teamüller CSİ ile birlikte yazılı hale getirilmiştir. Araştırma isteminin Genel Kurula arzı, Hükümete bildirilmesi, Genel Kurulda okunması CSİ’de yer almıştır (CSİ, m.134/2). Ayrıca bu maddede istemin ne zaman gündeme alınacağı da hüküm altına alınmıştır. Bu 1961 döneminin meclis araştırmasına yönelik bir yeniliğidir. Buna göre istem Genel Kurulda okunmasını müteakip, ikinci birleşimin gündemine alınır. Bu düzenlemeyle söz konusu denetim yolunun etkisiz hale getirilmesinin önüne geçilmek istendiği anlaşılmaktadır. 1968 yılında yapılan içtüzük değişikliği ile bu önergelerin “bir defa görüşülecek işler” kısmına konulmasına karar verilmiştir525_{. Aynı konuda birden fazla verilmiş} araştırma önergeleri birleştirilerek görüşülmüştür526_{. Bu uygulama da ilk kez 1924} Anayasası döneminde gerçekleşmiştir. Senatonun, aynı konuda devamlı uğraşmak durumunda kalmasının önüne geçilmiştir.

Genel Kurulda yapılacak görüşmede önce önergeyi verenler, sonra Hükümet adına Bakan dinlenir (CSİ, m.135/1). Senato’da araştırma önergeleri görüşmelerinde, belirtilenlerden başka kişilerin dinlenmeyeceği yönünde uygulama gelişmiştir527_. Böylelikle önceki dönemlerdeki görüşmelerin yeterliliğine ilişkin başka bir önerge verilmesi uygulamasına gerek kalmamıştır.

Genel kurul görüşmeleri sonrası, araştırma komisyonu kurulup kurulmamasına işaret oyuyla karar verilir (CSİ, m.135/1). Üye tamsayısının salt çoğunluğuyla toplanan Senato, anayasada başkaca bir hüküm bulunmayan hallerde toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla karar verir (1961 Anayasası, m.86/1; CSİ, m.112/1).

Araştırma komisyonu en az üç üyeden oluşur veya mevcut komisyonlardan biri araştırma işiyle görevlendirilir (CSİ, m.112/1). MBKİ ve TMİ’de komisyon üye sayısı beş olarak belirlenmiş ve sabitlenmişti. Ancak CSİ’de enaz üç üye denmiş, üye sayısının artırılabileceği öngörülmüştür. Ancak anayasanın 85’inci maddesi gereği siyasal parti gruplarının araştırma komisyonlarında güçleri oranında

525 _{İba, Osmanlıdan Günümüze..., s.188.} 526 _{Onar, Meclis Araştırması, s.103.} 527 _{Onar, Meclis Araştırması, s.104.}

katılmaları gereğine uymayan bu düzenleme, 1970 yılından itibaren fiili olarak terk edilmiştir528_.

Önceki dönemlerde araştırma komisyonun süresine ilişkin yazılı bir düzenleme bulunmamaktadır. Süresi Genel Kurul tarafından gerekirse uzatılıp kısaltılabilen araştırma komisyonunun görev süresi iki ay olarak belirlenmiştir (CSİ, m.136). Araştırma komisyonunun geçiciliğinin bir göstergesi olan süre sınırı aynı zamanda araştırma komisyonun etkinliğine yönelik bir düzenlemedir. Bu düzenlemeyle araştırma komisyonun inceleme faaliyetlerinin geciktirilmesinin ve işin örtbas edilmesinin önüne geçilmek istendiği açıktır.

Araştırma komisyonunun görev süresinin ne zaman başladığı CSİ’de belirtilmemiştir. Görev süresi kimi komisyonların, komisyonun toplanıp kendi başkanlık divanını seçtiği tarihten, kimi komisyonların ise üyelerin seçildiği tarihten itibaren başlatıldığı görülmüştür529_.

Araştırma komisyonun görev yeri CSİ’de belirtilmemiştir. Çalışmalarını parlamento binasında gerçekleştirmesi geren araştırma komisyonları gerektiğinde incelemelerini meclis dışında da gerçekleştirmişlerdir530_.

Araştırma komisyonu Bakanlardan veya ilgili gördüğü herkesten bilgi alabilir (CSİ, m.137/1). Kamu hizmetlerinin görülmesi Hükümetin sorumluluğu altında olduğundan, Bakanlardan bilgi istenmektedir.

1961 anayasası döneminin yeniliklerinden biri de araştırma bitmeden araştırma konusu hakkında Hükümetten soru sorulamayacak olmasıdır (CSİ, m.137/2). Bununla senatonun, aynı konuda devamlı uğraşmak durumunda kalmasının önüne geçilmek istenmiştir.

İnceleme faaliyetleri sonucu araştırma komisyonu rapor düzenleyerek görüşlerini Cumhuriyet Senatosu Başkanlığı’na sunar (CSİ, m.138). Bir komisyonun faaliyetleri sonrası rapor düzenlemesi ve kendisini görevlendiren yapıya sunması,

528 _{Onar, Meclis Araştırması, s.110-111.} 529 _{Onar, Meclis Araştırması, s.113.} 530 _{Onar, Meclis Araştırması, s.114.}

komisyon kurulmasının mantıki sonucudur. 1961 anayasası döneminde araştırma komisyonunun rapor düzenleyeceği ve başkanlığa sunacağı açıkça belirtilmiştir.

Komisyonun sunduğu rapor üzerine görüşme açılır (CSİ, m.138). Genel Kurul raporu eksik görüp, komisyona iade edebilir. Görüşmeler sonunda raporun oylanması söz konusu değildir. Ancak edinilen bilgilerden hareketle parlamenterler veya hükümet başka bir irade ortaya koyabilir. Gensoru önergesi verilebilir, meclis soruşturması açılması talep edilebilir, yasal düzenlemeler yapılabilir.531