23 Aralık 1876 tarihinde Kanun-i Esasi’nin kabul edilmesiyle başlayan ve 23 Temmuz 1908’e (Hürriyetin İlanına) kadar devam eden döneme Birinci Meşrutiyet dönemi denmektedir.312
Kanun-i Esasi’de Meclisi Umumi’nin, Heyeti Ayan ve Heyeti Mebusan adlarıyla iki farklı heyetten oluştuğu belirtilmiştir (KE, m.42). Meclisi Umumi’yi meydana getiren kurulların “heyet” olarak adlandırılması, belirtilen kurullara meclis kişiliği verilmek istenmemesi şeklinde yorumlanmıştır313. Her iki kurul da Padişah buyruğu ile açılır ve kapanır, kanun teklifleri Padişahın iznine bağlıdır (KE, m.43 ve m.53). Bu durum Padişahın parlamento üzerindeki etkinliğinin göstergelerinden biridir. Bu doğrultuda bu meclis, bağımlı parlamento olarak ele alınmıştır314. Birinci Meşrutiyet döneminde Bakanlar, Heyeti Mebusan’a değil Padişaha karşı sorumludurlar. Hükümetin meclis karşısında sorumluluğunun bulunmaması, meclisin Hükümeti denetleyemeyeceği anlamına gelmez315.
Birinci Meşrutiyet döneminde; Kanun-i Esasi’de, 1877 Heyeti Mebusan Nizamname-i Dahilisi’nde ve Heyeti Ayan Nizamname-i Dahilisi’nde meclis
306 Onar, Meclis Araştırması, s.35.; Özbudun, Parlamenter Rejimde..., s.123.
307 Halide İncekara, “Komisyon Yetkilerinin Etkin Kullanılma Sorunu”, Meclis Araştırması Komisyonlarının Çalışma ve Rapor Sürecini Değerlendirme Çalıştayı, Kanunlar ve Kararlar Başkanlığı, TBMM Basımevi, Ankara 2015, s.27.
308 Onar, Meclis Araştırması, s.47.
309 Tanör, Yüzbaşıoğlu, 1982 Anayasası..., s.313.
310 Onar, Meclis Araştırması, s.35.; Özbudun, Parlamenter Rejimde..., s.123. 311 Onar; Meclis Araştırması s.48.
312 Ayrıntılı bilgi için bkz: Carter V. Findley, Modern Türkiye Tarihi, İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007, Birinci Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s.133.; Cemil Koçak, “Yeni Osmanlılar ve Birinci Meşrutiyet”, Mehmet Ö. Alkan (Ed), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce (Cilt1) - Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi içinde (s.72-82), 9. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2011, s.72.
313 Soysal, 100 Soruda...,s.22.
314 Yücekök, Siyaset Sosyolojisi..., s.81. 315 Onar, Meclis Araştırması, s.80.
araştırmasına ilişkin bir kural bulunmamaktadır. Meclis araştırması, meclise, açıkça tanımış olduğu yetkilerin ayrılmaz bir parçası sayılabileceği için, anayasada düzenlenmiş olması aranmayabilir316. Birinci Meşrutiyet döneminde hukuki dayanaktan mahrum olsa da milletvekilleri, araştırma yetkisinin, meclisin asli bir yetkisi olduğu düşüncesinden hareketle araştırma isteklerinde bulunmuşlardır317. Talebin Heyeti Mebusan’daki milletvekillerinden gelmesi, teorik açıdan meclis araştırmasıyla uyumludur. Birinci Meşrutiyet döneminde yedi tane meclis araştırma teklifi tespit edilmiştir318.
2.2.1. Birinci Meşrutiyet Döneminde Meclis Araştırmasının Tanımı
Belirtildiği üzere Birinci Meşrutiyet döneminde meclis araştırmasının hukuki dayanağı bulunmamaktadır. Ancak uygulamada verilen araştırma tekliflerinden hareketle, bu dönemdeki meclis araştırması uygulaması açıklanabilir.
Yapılan tekliflerin tamamı inceleme yapmak üzere komisyon kurulmasına ilişkindir.319 Teklifte bulunanların tamamı Heyeti Mebusan üyesidir320. Araştırma yapılması istenen konuların; dördü iç siyaset321, ikisi ekonomik322 ve biri savunma323 kapsamındadır. Olaya özgü kurulan komisyonlar324, milletvekillerinden oluşmuştur325. Bu kapsamda Birinci Meşrutiyet döneminde meclis araştırmasını “Meclisin, önem arz eden çeşitli konularda, kendi üyelerinden oluşturduğu geçici komisyonlar aracılığıyla inceleme yapma ve bilgi edinme talebi” şeklinde ifade edebiliriz.
316 Onar, Meclis Araştırması, s.15. 317 Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.285. 318 Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.288.
319 Tekliflerin detayları için bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.286-287. 320 Teklif veren milletvekilleri için bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.285-287.
321 İç siyasete ilişkin olanların üçü yolsuzluk, biri hafiyeliğe (gizli polis) ilişkindir. Bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.286-287.
322 Ekonomik konular; Osmanlı-Rus savaşı nedeniyle ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanması ve vergilerin yüksekliğidir. Bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.285-286.
323 Mersin Vapurunun esir alınması savunmaya ilişkin konudur. Bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.287.
324 Yedi araştırma komisyonu açılması teklifinden ikisi için komisyon kurulmuştur. İlgili araştırma komisyonları için Bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.286-287.
2.2.2. Birinci Meşrutiyet Döneminde Meclis Araştırmasının Şekli, Konusu ve Sonuçları
Birinci Meşrutiyet dönemindeki yedi tane meclis araştırma komisyonu kurulması teklifleri Heyeti Mebusan üyeleri tarafından yapılmıştır326. Birinci Meşrutiyet döneminde hukuki dayanağı bulunmayan meclis araştırmasında uygulamaya bakıldığında Heyeti Mebusan üyeleri araştırma isteğinde bulunmuşlar, Heyeti Mebusanı herhangi bir konuda meclis araştırması yapmaya yetkili görmüşlerdir.
Yapılan teklifler sözlü olarak gerçekleşmiştir327. Tekliflerden bazıları Heyeti Mebusan’daki müzakereler328 ve bazısı ise gensoru görüşmelerinde329 verilmiştir. Tekliflerin spontane bir şekilde gerçekleştiği görülmektedir.
İçtüzük gereği görüşmelerin yürütülmesi Başkanlık makamınca yerine getirilir ve üyeler Başkanlık makamından izin almadıkça söz alamaz (HMND, m.73 ve77). Başkanlık makamına yapılan yedi araştırma komisyonu kurulması isteğinden ikisi Meclis Başkanı tarafından dikkate alınmıştır330. Heyeti Mebusan Başkanının yedi araştırma isteğinden sadece ikisini dikkate alması, Başkanın konunun değerlendirilmesinde takdir yetkisini kendisinde görmesinin bir sonucudur. Başka bir ifadeyle Başkan diğer beş teklifi de dikkate almayabilirdi.
Meclis Başkanı araştırma komisyonu oluşturulması tekliflerini dikkate aldıktan sonra komisyon kurulmuştur331. Konulardan biri için özel bir komisyon teşkil olunmuş, diğeri ise daha evvel kurulmuş olan komisyona iletilmiştir332. Meclis
326 Teklif veren milletvekilleri için bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.285-287. 327 Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.288.
328 Örneğin; Osmanlı-Rus savaşı nedeniyle ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanması için verilen teklif bkz. İhsan Güneş (Haz.), Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II. Meşrutiyet (Cilt1), TBMM Vakfı Yayınları No:14, Ankara 1996, s.110.
329 Örneğin; Yafa-Kudüs Demiryolu ile ilgili teklif bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.287. Gensoru önergeleri görüşmeleri sonrası teklif verilmesi, Fransa’da Üçüncü ve Dördüncü Cumhuriyet dönemlerinde de olmuştur. Bkz. Özbudun, Parlamenter Rejimde..., s.103.
330 Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.288.
331 Örneğin; Osmanlı-Rus savaşı nedeniyle ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanması için verilen teklif bkz. Güneş, Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II. Meşrutiyet (Cilt1), s.111.
araştırma komisyonları teoride de, özel / geçici komisyon veya sürekli komisyonlardan meydana gelebilmektedir333.
İçtüzükte komisyon üyelerinin Heyeti Mebusan’daki şube334 üyelerinden belirleneceği yazılmaktadır (HMDN, m.16.) Araştırma istemiyle kurulan komisyonlar da milletvekillerinden oluşturulmuştur.
Komisyonlar inceleme sonucunu içeren rapor hazırlarlar (HMDN, m.16.). Ancak araştırma istemi sonucu kurulan iki komisyonun, rapor düzenleyip düzenlemediği belli değildir335.
Araştırma yapılması istenen konuların; üçü iç siyaset336, ikisi ekonomik337 ve biri savunma338 kapsamındadır.
Meclis araştırma isteklerinde uygulamaya bakıldığında iç siyaset, ekonomi ve savunma gibi farklı alanlarda Hükümetten veya kamu kurumlarından bilgi edinildiğini, konuların kamuoyuna yansıtıldığı339, Hükümet faaliyetlerinin sorgulandığını340, yolsuzluk341 gibi konular gündeme getirilerek Hükümetin güç duruma sokulduğunu ve Hükümetin hesap vermeye zorlandığını görmekteyiz.
333 Arsel, Türk Anayasa Hukuku..., s.349.; Onar, Meclis Araştırması, s.30-33.; Özbudun, Parlamenter Rejimde..., s.104.; Yamamoto, Tools For..., s.39.
334 Heyeti Mebusan üyeleri; geçici başkan ve katiplerin atanmasından sonra kurayla beş bölüme (Şube) ayrılır. Bu Şubeler, birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci olarak anılır. (HMND, m.2). Heyeti Mebusan üyelerinin bu şekilde beş şubeye ayrılması Fransız ve Belçika örneklerinden esinlenmiştir. Bkz. Karamustafaoğlu, Yasama Meclisinde Komisyonlar, s.33.
335 Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.288.
336 Bunlar; “Edirne Mebusu Rupen Efendi’nin; Çeşitli yolsuzlukları olduğu ileri sürülen Selanik
Defterdarı Tahir Efendi hakkında araştırma komisyonu kurulması teklifi”, “Mecliste hafiye olduğu iddiasını araştırmak üzere komisyon kurulması teklifi”, “Edirne Mebusu Rasim Beyin; Yurt dışına buğday çıkarma yasağı olduğu halde, Mösyö Zarifi’nin kırk bin kile buğdayı Avusturya’ya götürebilmesi hakkında araştırma yapılması teklifi”, “Aydın Mebusu Yenişehirlizade Hacı ahmet Efendinin; Yafa Kudüs demiryolu ile belgelerin incelenmesi için araştırma komisyonu kurulması teklifi” dir. Bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.286-287.
337 Bunlar; “İstanbul Mebusu Hasan Efendi’nin; Rus Harbinden dolayı zaruri olan masrafların nasıl
karşılanacağını araştırmak için komisyon kurulması teklifi”, “Bağdat Mebusu Abdurrahman Efendi’nin; Kendi bölgesinden alınan yüksek vergilerin incelenmesi için araştırma kurulması teklifi”dir. Bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.285-286.
338 Bu; “Halep Mebusu Nafi Efendinin; Mersin Vapuru’nun esir alınması sebebini araştırmak için
komisyon kurulması teklifi” dir. Bkz. Gazel, “Birinci Meşrutiyet...”, s.287.
339 Örneğin; Mersin Vapurunun esir alınması gazetelere yansımıştır. Bkz. bkz. Güneş, Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II. Meşrutiyet (Cilt1), s.195.
340 Örneğin; Osmanlı-Rus savaşı nedeniyle ortaya çıkan ihtiyaçların karşılanması için verilen teklifte mali durum sorgulanmaktadır. Bkz. Güneş, Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II. Meşrutiyet (Cilt1), s.111.