OSMANLI- PRUSYA ĠLĠġKĠLERĠNĠN GENEL SEYRĠ

Osmanlı Prusya ilişkilerinin kökeni Kanuni Sultan Süleyman dönemine kadar gitmektedir. Kanuni Sultan Süleyman‟ın Belgrad ve Mohaç zafeleri akabinde Orta Avrupa‟da göstermiş hızlı bir yayılma göstermiş ve Kutsal Roma German İmparatorluğu Osmanlı‟nın tehdidini ciddi anlamda hissetmiştir. Özellikle Kanuni Sultan Süleyman‟ın 1529 Budin kuşatması sırasında Prusyalılar Kutsal Roma German İmparatorluğunu Osmanlı‟ya karşı savunmuşlardı. Fakat asıl yoğun ilişkiler Kanuni Sultan Süleyman‟ın 1532 yılında gerçekleştirdiği Alman Seferi sırasında yaşanacaktı.

Osmanlı İmparatorluğu‟nun feth ettiği ve Zapolya‟ya bırakdığı Budin topraklarını kuşatarak hâkim olmaya çalışan Ferdinad Osmanlı İmparatorluğu‟nun Macar Sorununu tekrar gözden geçirmesine sebep olmuş ve Osmanlı İmparatorluğu bu bölgeye yardım amaçlı bir sefer düzenlemeye karar vermişti. Kanuni Sultan Süleyman bu sefer sırasındaki esas hedefi V. Karl yani Şarlken ile bir meydan muharebesi yapmaktı ama Alaman Seferi denilen bu harekâtta Şarlkenden ve onun ordusundan hiçbir iz bulunamadı. 1532 tarihli seferlerinde imparatorluğun savunulması amacıyla Türkler karşısında önemli miktarda Brandenburg kuvveti yer almıştı. 1532' deki Alman seferi esnasında Türkler'le savaşan müstakbel Kürfürst ll.

Joachimün kazanmış ve "Hektar" lakabıylaanılmıştı.¹⁷⁷

Prusya bu dönemden sonra Kırım Hanlarıyla nazı temaslar yaşamış olmakla beraber Osmanlı İmparatorluğu ile esas ilişkilerini II. Viyana Kuşatmasıyla beraber gerçekleştirecektir. 1683 yılında başlayan bu uzun savaşlar dizisinde 7000 yayave 1200 süvariden oluşan Brandenburg kuvvetleri Alman imparatorluk ordusundayer almaktaydı ve imparatorluğu Osmanlı‟ya karşı korumuştu.¹⁷⁸

Prusya ile Osmanlı Devleti arasındaki ilk resmi ilişkiler 1718 Pasarofça Antlaşması öncesinde gerçekleştirilen diplomatik faaliyetler çerçevesinde Nişancı Mehmed Paşa‟nın Polonya ve Rusya‟nın yanında Prusya‟ya da dostluk tesis eden mektubu yollamasıyla başlamıştır.¹⁷⁹ Fakat Osmanlı İmparatorluğu‟nun Avusrurya karşısında desteğini görmek istediği Prusya, Osmanlı İmparatorluğuna bu desteği vermemiş ve bu dönemde Osmanlı İmparatorluğunun beklediği yardımlar Prusya tarafından verilmemiştir.

176Eric Hobsbawm, Sermaye Çağı, Dost Kitabevi, Ankara, 2003, s.88.

177 Beydilli, agm, s.356.

178 Beydilli- agm, s.356-357.

179 Beydilli, agm. s.357.

50

II. Friedrich‟in Avrupa‟da başlattığı ve tarihe Yedi Yıl Savaşları şeklinde geçen savaşlar dizisinde ise Prusya bu sefer Osmanlı İmparatorluğuna yaklaşacak ve Osmanlı İmparatorluğunu savaşa çekmek isteyecektir. II. Friedrich özellikle Avusturya‟ya karşı giriştiği bu mücadelede Osmanlı‟nın Avusrutrya‟ya karşı açacağı bir cephe ile Avusturya‟nın zorlanacağını ve kendisinin galip geleceğini düşünmüş buna karşın Koca Ragıp Paşa‟nın şahsi gayretleri sayesinde Osmanlı İmparatorluğu Yedi Yıl Savaşlarına girmemiştir. II. Friedrichin Osmanlı‟yı savaşa çekme isteğinin altında yatan önemli bir nedense Osmanlı‟nın 17. Yüzyılda ve 18. Yüzyılın başlarında Avusturya‟ya karşı aldığı yenilgilerinin ve toprak kayıplarını telafi etme düşüncesi olacaktır. Bu dönemde Osmanlıda şüphesiz bu düşünce olmasına rağmen Koca Ragıp Paşa savaşta alınacak olası mağlubiyetin kendi maliyelerine ve ordusuna vereceği büyük zararların devlet tarafından telafi edilemeyeceğini düşünmesidir.

Prusya Koca Ragıp Paşa‟dan aldığı bu olumsuz yanıt üzerine Osmanlı İmparatorluğuyla ilişkilerini kesmemiş ve elçisi Rexin aracılığıyla Osmanlı ile diplomatik faaliyetlerini devam ettirmiştir. Bu dönemde Rexin‟in faaliyetleri olumlu sonuç vermiş ve Osmanlı ile Prusya 1761 Dostluk ve Ticaret Sözleşmesini imzalamıştır. II. Friedrich 1761 Haziranın‟da Padişaha hitaben yazığı mektubunda antlaşmadan doğan memnuniyetini dile getirmiş ve teşekkür ettikten sonra Rexin fevkalade elçilik rütbesine yükseltilmiştir.¹⁸⁰

1761 Dostluk ve Ticaret Sözleşmesinden sonra Osmanlı İmparatorluğu ile Prusya arasındaki faaliyetler Ahmet Resmi Efendi‟nin Berlin‟e gitmesiyle hızlanmıştır. Sultan III. Mustafa, Koca Ragıp Paşa‟nın vefatıyla beraber harici ilişkilerde güçlü bir şahsiyetten yoksun olması, Lehistan Meselesi‟nin patlak vermesi ayrıca 1739 Belgrad Antlaşmasının yenilenmesi için yapılan müzakerelerde III.

Mustafa Prusya kozunu oynayıp Prusya ile ittifak yapmak istemiştir.¹⁸¹ Lakin II.

Friedrich Yedi Yıl Savaşlarını bitiren antlaşmaları bu sırada yaptığı için Osmanlı ile bir ittifak antlaşmasına gitmemiştir. Zira artık Yedi Yıl Savaşları bitmek üzeredir ve Osmanlı ile ittifak yapmaya bir lüzum kalmamıştır.

18. Yüzyılın ikinci yarısına geldiğimizde ise roller tersine dönmüş, Osmanlı İmparatorluğu Prusya‟dan yardım almak istemiştir. Küçük Kaynarca ile sonuçlanacak 1768-1774 Osmanlı Rus Savaşları sırasında ise Prusya, Polonya‟nın bölünmesiyle toprak kazandığı için Osmanlı ile ittifak yapmamıştır.¹⁸² Zira ülke topraklarında ciddi bir genişleme sağlamıştır ve Osmanlı ile ittifak yapmasına hiç gerek yoktur.

1787-1788 yılında ise Osmanlı İmparatorluğu hem Avusturya hem de Rusya ile çift cepheli bir savaşa girmiş ve çift cepheli bu savaşlarda özellikle Avusturya‟ya karşı aldığı yenilgiler Prusya‟yı tedirgin etmiştir. Avusturya‟nın Osmanlı ile yaptığı

180 Beydilli, age. s.60.

181Aksan, age, s.72-73.

182 Beydilli, agm. s.357.

51

bu antlaşmada topraklarını genişletmesi şüphesiz Prusya‟nın Orta Avrupa Siyasetinde işine gelmemiş ve neticede 1790 yılında Osmanlı- Prusya ittifakı gerçekleşmiştir. Yapılan ittifakın kararlaştırılan şartları ile Prusya hem Avusturya hemde Rusya‟ya karşı Osmanlı yanında savaşa girmeyi taahhüd etmiştir. Bu ittifak Antlaşmasının ise Osmanlı Diplomasisindeki asıl önemi Osmanlılar‟ın bir Hristiyan Devletle yaptığı ilk antlaşma olarak karşımıza çıkmaktadır.¹⁸³

Prusya 1790 ittifakında Osmanlı yanında ordularını seferber edip savaşa girmeyi taahüd etmesine rağmen süreç bu şekilde gerçekleşmemiş sadece Prusya, Osmanlı‟nın Avusturya‟ya ile barış antlaşmasını yapmasına vesile olmuştur. 1791 yılında yapılan Ziştovi Antlaşmasında Osmanlı İmparatorluğu Avusturya ile devam eden harpleri bitirmiştir. Bu harplerin bitmesine vesile olan şeyin Prusya‟nın desteği gibi gözükmesi normaldir fakat arka planda işler böyle gerçekleşmemiştir. 1789‟da ortaya çıkan Fransız İhtilali sebebiyle, ihtilalin orya attığı fikirlerin kendi ülkesinede sıçrayacağını düşünen Avusturya Osmanlı İmparatorluğu ile barış antlaşmasını gerçekleştirmiştir. Rusya ise Napolyon‟un Moskova Seferi sebebiyle tedirgin olmuş Osmanlı ile Yaş antlaşmasını imzalamıştır.

Fransız İhtilali, Koalisyon Savaşları ve Viyana Kongresi ile geçen sürede Almanya, Napolyon tarafından işgal edildiği ve Avrupa‟da Resterasyon dönemi başladığı için Osmanlı Prusya ilişkilerinde herhangi bir hareketlilik yaşanmamıştır.

Bu tarihten itibaren Prusya ve olacağı şekilde Almanya‟nın Osmanlı ile giriştiği ilişkiler askeri ağırlıklı olacaktır.

Büyük Friedrich ve Friedrich Wilhelm ile başlayan reformlar sonucunda Prusya‟nın ordusu büyük oranda gelişmiş ve Avrupa‟nın önde gelen güçlerinden birisi olmuştu. Bununla birlikte Koalisyon savaşlarında Napolyon‟dan aldıkları mağkubiyet neticesinde ordusunu tekrar reforme ederek modern anlamda büyük bir ordu kurmuşlardı. Osmanlı İmparatorluğu ise 17. Ve 18. Yüzyılalrda aldığı mağlubiyetler necitesinde ordusunu yeniden reform etme arayışına girmiş ve Prusyalı subaylardan yardım istemiştir. Özellikle Moltke‟nin Osmanlı İmparatorluğuna gelip burada yürüttüğü çalışmalarla başlayan Osmanlı Ordusunun reformu sürecinde Prusyalı subaylar rolü Osmanlı topraklarına gelerek devam edecek ve bu yardım süreci 1914‟te başlayacak I. Cihan Harbine kadar kademeli şekilde ilerleyecektir.¹⁸⁴ Almanların Osmanlı İmparatorluğunun ordusunu reforme etmelerindeki çıkarı ise kuşkusuz Osmanlı Coğrafyasında elde edeceği nüfuzdu.

183 Beydilli, age. s.67.

184 Moltkenin Osmanlı İmparatorluğundaki faaliyetleri için bkz. Kaşıkçı, agt. s.75-90.

52

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AHĠDNAME DEFTERĠNĠN DEĞERLENDĠRMESĠ

Çalışmamızın temelini oluşturan 1760-1849 tarihleri arasını ihtiva eden Prusya Ahidname Defteri toplam 71 sayfadan oluşmaktadır. 1760 tarihinden itibaren kayıt altına alınan belgelerle başlayan defterde arşiv görevlileri kataloglamada bir hata yapmıştır. Defterde 1849 tarihinden sonra da kayıtlar bulunmaktadır. Örneğin bu defterde 1862 tarihli antlaşma bulunmaktadır.

Düvel-i ecnebiyye kataloğunda 72/1 numarada bulunan Prusya Ahidname Defteri 71 sayfadan oluşmaktadır. Bu defterde 138 hüküm bulunmaktadır.

Hükümlerde genellikle konsolosluk ve tercümanlıkların atanması konusu yer almakla beraber, atanan konsolos ve tercümanların beratlarının yenilenmesi, beratı olmadan görev yapan konsolos ve tercümanlara beratların verilmesi, ölen veya hizmetini bırakan konsolos ve tercümanların yerine yeni tayinlerin yapılması gibi hususlar yer almaktadır.

Konsolos ve tercüman atamalarından ziyade çeşitli vergilerden af talebi veya tercümanlara bazı hususlarda ayrıcalık tanınması için Osmanlı Hükümetine başvuruları içeren hükümlerde çalışmamıza konu olan defterde bulunmaktadır.

Bununla birlikte Prusya Ahidname Defterinde ekonomik ve hukuki meselelerin temelini oluşturan 1761 ve 1862 antlaşmalarıda bulunmaktadır.

I.OSMANLI COĞRAFYASINDA YER ALAN PRUSYA KONSOLOSLUKLARI ve TERCÜMANLIKLAR