BÖLÜM 2: TARKU ŞAMHALLIĞI’NIN YÜKSELİŞİ
2.8. Osmanlıların Kutsal İttifak Üyeleri ile Savaşında Kumuklar
Sadrazam Kara Mustafa Paşa’nın 1683’te Viyana üzerine düzenlediği seferde başarısızlığa uğraması Avrupa Devletleri arasında Osmanlıların Avrupa’dan atılabileceği düşüncesini doğurdu. Başta Papalık olmak üzere, Habsburglar (Avusturya), Venedik, Malta, Lehistan ve Toskana Osmanlılara karşı bir ittifak oluşturdular. Bu ittifaka 1686’da Rusya da katıldı. Böylece Osmanlılar Adriyatik’ten Karadeniz’in doğusuna kadar geniş bir coğrafyada savaşmak zorunda kaldılar (Uzunçarçılı, C. III, Kısım I, 2003: 260; Shaw, C. I, 2004:268). Savaşın ilk yıllarında Kutsal İttifak üyeleri önemli başarılar elde ettiler. Uyvar, Mora, Macaristan gibi önemli yerler Osmanlı hâkimiyetinden çıktı. Osmanlı Devleti 1689’da elden çıkan toprakların bir kısmını geri almışsa da Sadrazam Fazıl Mustafa Paşa’nın Slankamen Savaşı’nda hayatını kaybetmesiyle birlikte gerilemeye başladı. 1695’te II. Mustafa’nın tahta geçmesiyle Osmanlı Devleti’nin gerileyişi durdu. II. Mustafa, savaşa bizzat katılarak askerin moralini yüksek tutmayı başardı, ancak bu durum 1697’de Osmanlı ordusunun Zenta’da ağır bir yenilgiye uğraması ile değişti. II. Mustafa tahta geçtiği yıldaki heyecanını kaybetti ve barış teklifinde bulundu (Shaw, 2004:268-275; Uzunçarçılı, C. III, Kısım I, 2003: 461 vd.).
Rusya dışında kalan Kutsal İttifak üyeleri Osmanlı Devleti ile barış yapmayı kabul ettiler. Rus Çarı I. Petro Rusya sınırlarını Karadeniz’e ulaştırma amacını taşımaktaydı. Ancak bu amacını gerçekleştirememişti. Bununla birlikte Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı kullandığı Azak gibi önemli bir sınır kalesini ele geçirmeyi ve Azak Denizi’ne bir donanma indirmeyi başardı. Azak, sınır kalesi olmasının yanı sıra Astrahan’dan gelen ticaret yolunun son noktası idi. Yine
Moskova’dan başlayıp Ten Nehri boyunca güneye uzanan ticaret yolu Azak’da son bulmaktaydı. (Öztürk, 2000:273 vd; Fisher,1999:63 vd.).
Osmanlı Devleti askeri ve ticari öneminden dolayı Azak’ı geri almak istedi. Bu iş için Kırım Hanı ve Tarku Şamhalı görevlendirildi (BOA., A.DVNS.NMH.d., 5:225-230). Tarku Şamhalı Murtazali, Osmanlı Devleti’nin isteği doğrultusunda Mübarek Mirza1 komutasında bir miktar askeri Kırım’a gönderdi (Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, C. 1, 1964:323). Ancak, Osmanlı Devleti I. Petro’nun Azak’ı iyi bir şekilde tahkim etmesinden dolayı Azak’ı ele geçirme planından vazgeçti (Uzunçarşılı, C. III, Kısım I, 2003:584). Bunun üzerine Mübarek Mirza kuvvetleriyle birlikte Dağıstan’a geri döndü (Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, C. 1, 1964:323).
Osmanlı Devleti Azak’ı ele geçirmenin güçlüğünü anladığında bölgenin kontrolünü sağlamak için Kuban Nehrinin Karadeniz’e döküldüğü yerde bir kale inşa etmeyi planladı (Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, C. 1, 1964:251). Bu iş için bölgeye donanmadan bir miktar gemi ve asker sevk edildi. Kırk günlük çalışmanın ardından kalenin inşası tamamlandı. Kaleye Acu adı verildi ve Trabzon Valisi Bağdadlı Kara Mehmed Paşa Acu Muhafızı olarak atandı. Kalmuklardan kaçan yaklaşık 10.000 çadırlık Nogay da Acu’nun yakınlarına iskan edildi (Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, C. 1, 1964:251-252; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, 1995:613).
Murtazali Şamhal Osmanlı yönetiminin Rusya’ya karşı aldığı tedbirleri yeterli görmemiş, 1698’de bir mektupla birlikte Hacı Maksud ve Hacı Murad adlı elçilerini İstanbul’a göndererek bu elçiler aracılığı ile alınacak tedbirleri anlatmıştır. Buna göre Tatartob2 denilen yerde bir kale inşa edilmeli ve Terek Kalesi Ruslardan alınmalıydı. Murtazali Şamhal, Terek Kalesinin Osmanlı Devleti ve Tarku Şamhallığı için tehlike oluşturduğunu belirttikten sonra kendisine yapılacak yardımla kaleyi ele geçirebileceğini bildirdi. O bu iş için Osmanlı Devleti’nden 1.000 kapıkulu, 5 top, iki humbara ve yetecek miktarda mühimmat istedi. Divan’da yapılan görüşmeler sonucunda Murtazali Şamhal’a yardım edilmesine
1 Silahtar Mehmed Ağa, Nusretname adlı eserinde bu kişinin Şamhal’ın oğlu olduğunu yazmaktadır. Kumuk Tarihçisi Kamil Aliyev (2008:167) ise Murtazali’nin İldar, Mehti, Surhay, Buday ve Sultan Murad olmak üzere beş oğlu olduğunu ifade etmektedir.
karar verildi. Kılburun Kalesinin eski hazinedarı Hasan Paşa komutasında 250 yeniçeri, 100 cebeci, 60 topçu, 20 top arabacı ve 12 top Murtazali Şamhal’a gönderilmek üzere Taman İskelesine sevk edildi (Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, C. 1, 1964:323-324). Kalmuk Hanı Ayuki Han, Murtazali Şamhal’ın Osmanlı Devleti’nden yardım alarak Terek Kalesi üzerine geleceğini haber alınca Terek Kalesi’ne bir miktar asker gönderdi (Şmelyev, http://kumukia.ru/modules.php?name=Pages&pa=showpage&pid=9060, Erişim Tarihi 15.05.2010). Murtazali Şamhal, Kalmuklarla güçlenen Terek Kalesi’ne saldırmaya cesaret edemedi ve seferinden vazgeçti. Hazinedar Hasan Paşa komutasında Şamhal’a gönderilen birlikler de Acu Kalesi’nde görevlendirildiler (Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, C. 1, 1964:324). Osmanlı Devleti sonuçsuz kalan bu girişim için 12.500 guruşluk harcamada bulunmuştu (BOA., İE. AS., 4042). Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer bir belgeden Murtazali Şamhal’ın Osmanlı Devleti’nden bir başka isteğinin daha olduğunu öğreniyoruz. Belgeye göre Şamhal, Acu Kalesinin güçlendirilmesini istemişti. Osmanlı Devleti de bu isteği yerinde bularak kaleyi tahkim etmişti (BOA., İE.HR., 368). Murtazali Şamhal bu kalenin Şamhallık için büyük bir tehlike oluşturan Kalmukları baskı altında tutacağını düşünmüş olabilir.