Osmanlı Topraklarındaki Dubrovnik Kiliseleri

Osmanlı topraklarında, Dubrovnik halkının genelde Dubrovnikli olan Katolik rahiplere sahip kiliseleri bulunmaktaydı. Dubrovnik Cumhuriyeti, özellikle Rumeli ve Bosna olmak üzere Osmanlı Ġmparatorluğu toprakları dahilinde Katoliklerin belirli bir ölçüde dini hizmet ihtiyaçlarını karĢılamaktaydı. Dubrovnik Cumhuriyeti Romalı papalardan Hıristiyan koalisyonu kraliyet mahkemelerindeki siyasi tarafsızlığını desteklemesini talep ettiğinde az önce bahsi geçen rolünü mutlaka öne çıkarmaktaydı.

302 A.DVN.DVE.d 13/1: 841/s.187 (fî evâsıt-ı Ģehr-i Zi‟l-hicce sene 1027).

Osmanlı öncesi zamanlardan gelen bu dini toprak bölümlerine göre, günümüzde Osmanlı yönetiminden beri güney doğu Hersek bölgesinde yer alan topraklarda bulunan Trebinje-Mrkan piskoposluk bölgesi, Dubrovnik baĢpiskoposluğuna tâbi olan bir bölgeydi. Bundan dolayı Dubrovnik hükûmeti bahsi geçen piskopos, rahip ve Katolik nüfusun gayri resmi koruyucusu gibi hareket ediyordu. Osmanlı devletinin rızasıyla hükûmet, piskopos ve rahiplerin serbestçe hareket edebilmesi amacıyla ferman almak için Ġstanbul‟daki haraç elçi ve konsoloslarını kullanmıĢtır. Bu Ģekilde Katoliklerin Osmanlı yetkililerince ya da Doğu Avrupa Ortodoks Kiliselerinin elçilerince kendilerine uygulanan Ģiddetten korunmaları sağlanmıĢtır. Genellikle Katolik rahiplerin hukuki hakları ile eski kiliselerin yenilenmesi konuları Osmanlı devleti ya da Bosna beylerbeyince değerlendirilmekteydi.

Dubrovnik Kilisesi dini hizmetleri serbestçe organize edip gerçekleĢtirmede büyük zorluklar yaĢamaktaydı. ġöyle ki Osmanlı eminleri Osmanlı topraklarında yerleĢik durumdaki ruhban mensuplarına, aslında hiç de hakları bulunmamasına rağmen, haraç vergisi koymaya çalıĢmıĢ, diğer yandan Katolik rahip ve halk kendilerini vergi mükellefi olarak sınıflandırmaya çalıĢan Sırp Ortodoks Kilisesi‟nin tehditlerine mâruz kalmıĢtı.304

A.DVN.DVE.d 13/1 defterinde Dubrovnik Katolik Kilisesi‟nin Ormanlı topraklarındaki sorunları hakkında dört ayrı ferman bulunmaktadır:

Dubrovnik‟in Balkanlardaki kolonileri aynı zamanda komĢu coğrafyada bulunan Sırp Ortodoks yönetimine de tâbiydi. (Yunanca: dioikesis, eparcheia). Bu durum kaynağını erken Roma – Bizans zamanından alan Hıristiyan kilise çatıĢmalarından alan bir çok sorunlara yol açmıĢ, durumla doğrudan ilgisi olmayan Osmanlı devleti sıklıkla bu sorunlara dahil olmuĢtur. 31 Haziran 1614‟de Sultan bir fermanla Pojega, Sriem, Mohaç, Izvornik ve Semendire sancaklarındaki kadılara Ortodoks Hıristiyanların, Katolik rahiplerce yürütülen çalıĢmalara müdahale etmeleri ve bunların paralarını almalarını engellemelerini

304 16. yy tarihli ve Ortodoks Kilisesi‟nce Katolikler‟in kontrolüne yönelik giriĢimleri konu edinen 54 ferman bulunmuĢtur. Osmanlı devleti Ortodoks Kilisesi‟ne haraç toplama hakkı vermiĢ, ancak Venedik, Fransa ve Avusturya lobileri ile Dubrovnik derhal bir Ģikayette bulunmuĢtur. Bu ferman Osmanlı devleti tarafından fesh edilmiĢtir. Bk: MioviĤ, Diplomacija (Diplomasi), s. 100-103; Aynı içerikte çok sayıda ferman DA‟de saklanmıĢtır: Cilt 5, No.:238, tarih 1565 (973 A.H.); Cilt 6, No.:261, tarih 1567 (974 A.H.); Cilt 7, No.:333, tarih 1578 (986 A.H.). Bk: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 168, 171, 181.

emretmiĢtir. Fermanda ayrıca Katolik rahiplerin çok öncelerden beri hizmet vermekte oldukları ve Katolik nüfusu ziyaret ettikleri vurgulanmıĢtır.305

1617 yılının ilk yarısı süresince Alacahisar (Kruševac) sancağı ile Prokuplye kadılık bölgelerinde Dubrovnikli Katolik rahiplerin verdiği dini hizmetlere belirli kiĢiler çıkar amacıyla müdahale etmiĢlerdir. Sultan bunu yasaklamıĢ ve yasağa uymayanların Osmanlı devletine bildirilmesini istemiĢtir. Dubrovnikliler birçok kez bu fermanın onaylı nüshalarını almak için talepte bulunmuĢlardır.306

Osmanlı yönetimindeki Balkanlar‟da 17. ve 18. yüzyılın süresince Novi Pazar, Belgrat, Sofya, Ġzmir, Edirne ve Ġstanbul‟da Dubrovnik kiliselerinin olduğu belirtilmektedir. Bu kiliselerin yanında genellikle Dubrovnikliler‟in evleri bulunmakta; bu evler elçi ve tüccarlara barınma imkanı sağlamakta ya da kilise görevi görmekteydi.307

Mayıs 1618‟de Sultan Sofya kadısına bazı Osmanlı vatandaĢlarının Dubrovnik‟e ait kiliselere saldırmasını engelleme emri vermiĢtir. Bir baĢka fermanda Osmanlı tebasından birçok kiĢinin sözde ferman buyruğu ile Sofya‟daki Dubrovnik kilisesini teftiĢ etme tehdidinde bulunduğunu hatta bazı Dubrovnikliler‟i hapse attıklarını belirtmektedir. Sultan bu faaliyete yasak koymuĢ, sahte fermanın Ġstanbul‟a gönderilmesini ve kadı siciline yeni bir fermanın kaydedilmesini emretmiĢtir.308

4.4. 17. YÜZYILIN BAġINDA DUBROVNĠK VE OSMANLI ĠMPARATORLUĞU ARASINDAKĠ SERBEST TĠCARET KONULARI ĠLE TĠCARET SORUNLARI

4.4.1. Dubrovnik’in Ticari Ġmtiyazları, Vergi Ve Resim Muafiyetleri

15. yüzyılın süresince ve 16. yüzyılın baĢlarında birçok kez Osmanlı devleti Dubrovnik‟e daha yüksek vergi koyma teĢebbüsünde bulunmuĢ olmasına rağmen, genel anlamda, Osmanlı Ġmparatorluğu‟ndaki Dubrovnikli tüccarlar satılan mallar üzerinden sadece %2 vergi

305 A.DVN.DVE.d 13/1: 572/s.114 (fî 14 Cemâziye‟l-evvel 1023).

306 A.DVN.DVE.d 13/1: 672/s.141 (nedatirano) ve 684/s.143 (fî evâhir-i Ģehri Cumâde‟l-âhir sene sitte ve 'iĢrîn ve elf).

307 MioviĤ, Diplomacija (Diplomasi), s. 100-103.

308 A.DVN.DVE.d 13/1: 756/s.164 (fî evâil-i Ģehr-i Cumâde‟l-ûla sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf) and 768/s.168 (fî evâhir-i Ģehr-i Cumâde‟l-ûla sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf).

ödemek durumundaydı. Müslüman Osmanlı tebasının %3, zimmîlerin %4, ve yabancıların %5 vergi ödemesinden de net bir Ģekilde anlaĢılabileceği gibi Osmanlı devleti Dubrovnik‟in ticaret merkezi olma rolünü her zaman teĢvik etmiĢtir.

1521 yılında Dubrovnik Cumhuriyeti‟ne, Rumeli topraklarındaki tüm Dubrovnik vatandaĢları için %2‟lik gümrük vergisi iltizamı verilmiĢtir.309 Dubrovnik halkı Ġmparatorluk topraklarında satılmayan mallar ile nakliye üzerinden alınan vergiden muaf tutulmuĢlardır. Gümrük iltizamı sadece Dubrovnik vatandaĢları için geçerliyken ġehir‟e doğudan giriĢlerde (PloĦe Kapısı) yabancılar Osmanlı eminine %5‟lik olağan vergilerini ödüyorlardı.310

Dubrovnik vatandaĢları ayrıca ticari alandaki diğer haraç vergilerinden de muaftılar. Dubrovnikliler fiilen Osmanlı Ġmparatorluğu tarafından uygulanan tüm mâli resimlerden muaftı ve bu durum yerel Osmanlı resmi görevlileri ile ilgili olarak sorunlara yol açıyordu. Osmanlı beyleri, kadılar ile diğer yerel memurlar ( umenâ', 'ammâl, mültezimler) gerek cahilliklerinden gerek de kasten para koparma amaçlı olarak Dubrovnikliler‟e ait satılmamıĢ mallar üzerine sıklıkla gümrük vergisi uygulamaya çalıĢmıĢlardır.311

A.DVN.DVE.d 13/1 defterinde eyalet memurları ile yerel memurların kapitülasyon belgeleri ve eski teâmülleri ihlal etmemeleri yönünde uyarıldıklarına bir çok yerde rastlanmaktadır:

1618 yılının Mayıs ayı sonlarında mâliye Budim, Bosna ve TemiĢvar eyaletlerindeki beylerbeyi, sancakbeyi ve kadılarına ferman göndermiĢtir. Bu fermanda Dubrovnik halkının, kendilerine iltizam edilen ve düzenli Ģekilde ödemeleri gereken %2 gümrük vergisine tâbi oldukları belirtilmektedir (...vilâyet-i Rumiline varan tâcirleri alub satdıkları

309 Ġltizam bedeli içinde Osmanlı gümrük memurlarına % 3 resim ödenen Edirne ve % 5 vergi ödenen Ġstanbul dahil edilmemiĢtir. Dubrovnik‟in altı aylık iltizam bedeli 50.000 akçedir. Resmi olarak sadece Dubrovnik diplomasisindeki dragomanlardan bahsedilmesine rağmen asıl mültezim Cumhuriyet‟tir. Dubrovnik kapitülasyonu hükümlerine göre gümrük vergisi iltzamı her üç yılda bir yenilenmektedir. Sicil memurluğu bir berat yayınlamakta, iltizamın süresini, eski ve yeni mültezimin ismini burada belirtmektedir. Ġmparatorluk‟un Asya bölümündeki toprakları iltizam kapsamında değildir (DA fermanı: Cilt 14, No.:661 Mayıs 1618 (fî Cemâziye‟l-evvel 1027); Bakınız: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 226). Asya topraklarında Dubrovnikliler Osmanlı eminlerine % 2, Bursa‟da % 3 vergi ödemekteydi. Ġltizam iĢlemi ile ilgili olarak her bir faaliyetten sicil memurluğu sorumluydu. A.DVN.DVE.d 13/1 defterinin ödenen haraç miktarının teyidi ya da iltizama dair berat ile ilgili tek bir bölüm içermemesinin altındaki gerçek bu olabilir. Bakınız: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 75-76.

310 DA‟deki bir fermanda ġehir‟e (PloĦe) doğudan giriĢte eminin üstlendiği rolün ilginç bir açıklamasına yer verilmektedir: Cilt 3, No.:117, tarih 1523 (930 A.H.).Bakınız: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 152.

311 Dubrovnik arĢivinde vergi ve diğer haraç türlerinin Osmanlı devleti tarafından yasaklandığını belirten bir çok ferman yer almaktadır. Bakınız DA fermanları: Cilt 5, No.:203, 1556 (963 A.H.); Cilt 5, No.:209, 1557 (964 A.H.); Cilt 9, No.:414, 1594 (1003 A.H.); Cilt 10, No.:458, 1597 (1005 A.H.); Cilt 10, No.:459, 1597 (1005 A.H.); Cilt 10, No.:467 tarihsiz; Cilt 10, No.:468, 1597 (1006 A.H.); Cilt 10, No.:469, 1597 (1006 A.H.). Bakınız: MioviĤ,

meta„larından her ne ise yüzde ikişer akça gümrüklerin mîrî içün virüb ... mukata„aları kat'â ziyâde ve noksan olmayub...). Bu konuyla ilgili olarak bir çok ferman düzenlenmiĢ

olmasına rağmen resmi Osmanlı görevlileri diğer Hristiyan tüccarlar gibi Dubrovniklilerden de % 5 vergi talep etmekteydi (...hâlâ sâir Frenk tâifesinin bâzirgânları getürdükleri met„alarından yüzde beşer akça gümrük alınmağla Dubrevnik tâcirlerinin vech-i meşrûh üzere ellerinde olan „ahdnâmeye ve evâmir-i şerîfeye muhâlif ümenâ ve ummâl ve mültezimin ve nüzzâr ta„addî ve tecâvüz eyledikleri...). Sonunda

Dubrovnikliler‟in kendi eminlerini kendilerinin atadığı (...kendü câniblerinden ta„yin

olunan eminleri ...) ve üç yıldır belirli bir akçe iltizam bedeli ödedikleri anlaĢılmıĢ, memurlara Dubrovnikliler‟den hiçbir Ģekilde harç, resim ya da yıllık herhangi bir vergi alınmamasına dair ferman gönderilmiĢtir (...her ne ise kat„â gümrük ve resm namıyla

akçaları alınmayub ve ber- ihdâs olan tekâlif-i sâle ve teklif itdirmeyüb.).312

Kapitülasyona göre Dubrovnikli tüccarlar, reft (Ġmparatorluk tarafından dıĢsatımı yapılan mallar üzerinden alınan gümrük vergisi), masdariye (Ġmparatorluk tarafından ithal edilen mallar üzerinden alınan bir gümrük vergisi), nakil halindeki satılmamıĢ mallar üzerinden alınan ücretler ve geçiĢ bedeli olarak alınan bac vergisi ödemek durumunda değildi.

Dubrovnik, yerel bölgelerde devlet vergilerini toplama hakkını bulunduran kiĢilerle (mültezim) ciddi sorunlar yaĢamıĢtır. Mültezimin elinde belirli bazı vergileri toplama hakkını gösteren

berat bulunmaktaydı. Ne var ki hiçbir beratta Dubrovnik‟in bahsi geçen vergiden muaf olduğuna değinilmediğinden sorunlar çözüm için her zaman Dubrovnik imtiyâzlarına onay veren Osmanlı devletine getirilmek durumunda oluyordu.313

1618 yılı ortalarında III. Mehmet zamanından kalma ferman yeniden düzenlenerek Belgrat ve tüm diğer Rumeli kadılarına gönderilmiĢtir. Fermanda kimsenin Dubrovnikliler‟in ticari faaliyetlerine, mallarına ve hayvanlarına müdahale edemeyeceği belirtilmektedir. Dubrovnikliler‟den gerek malların nakliyesi gerek kale tadilatları için herhangi özel bir vergi alınması yasaklanmıĢtır. Daha önceki sultanlar Dubrovnikliler‟i birçok olanaktan yoksun bırakan fermanlar çıkarmıĢtır (...“ „avârız-ı divâniyye ve tekâlif-i

örfiyyeden ve kassâb ve nüzûl ve celeblik ve sarrâflık ve bunların emsâli nesneler ile tefcîr ve tazyîk olmıyalar deyu dahi „ahd-namelerinde mestûr iken ve bu âna gelince

312 A.DVN.DVE.d 13/1: 773/s.170 (fî evâhir-i Ģehr-i Cumâde‟l-ûla sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf). Orijinal DA fermanı: Cilt 14, No.:688. Ayrıca bakınız DA: Cilt 13, No.:634 Ağustos 1615 (18 Receb 1024). Bakınız: MioviĤ, Fermani

(Fermanlar), s. 222, 229.

nesne taleb olunagelmiş değil iken, araba ve gemi hizmetini ve köprü ve cerahor ve top ve sâir tekâlif olunmaya“ deyu ellerinde selâtin-i maziyyeden mute„addid ahkâm-i şerîfe olub.). Ne var ki serdar-ı ekrem bir ferman çıkarmıĢ ve Dubrovnik ordusu için bir takım ayrıcalıklar talep etmiĢtir (...ol emr-i şerif ve ellerinde olan ahd-nâme ve sâir evâmir-i

şerîfeye muhalif orduculuk ve sâir hizmet teklif olunub...). Dubrovnik halkı yine de

koruyucu nitelikte bir ferman talep etmiĢ, bunun sonucunda maliya düzenlenmiĢ ve divanda tasdik edilmiĢtir.314

21 Haziran 1614‟de bir ferman çıkarılmıĢ, Belgrat dolaylarında sığır yüklemeye baĢlayan bazı Dubrovnikli tüccarlardan eminin seyahat izin belgesi (yol tezkiresi) istediği belirtilmiĢtir. Sultan Belgrat kadısından para koparma amaçlı bu durumun önüne geçilmesini istemiĢtir.315