Osmanlı Ġmparatorluğunda Dubrovnik Halkının Ġmtiyazları

Dubrovnik ticaret kolonileri içi iliĢkiler Cumhuriyetin hukuku ile belirlenmiĢtir. Diğer yandan, Osmanlı Ġmparatorluğu sınırları dâhilinde Dubrovnik halkının hukuki statüsü kapitülasyonlar ile belirlenmiĢ ve kapitülasyonların yeniden ele alınmasıyla olaylar geniĢlemiĢtir. Osmanlı topraklarındaki Dubrovnik vatandaĢları reaya (cizye, ispence) 267

vergilerinden muaf

tutulmuĢtur çünkü Dubrovnik Cumhuriyeti bunu toplu olarak ödemiĢtir (harac-ı maktu').268

265 Ilija MitiĤ, Konzulati i konzularna služba..., s. 32.

266 MioviĤ, Diplomacija (Diplomasi), s. 46-47, 56.

267 Ġnalcık, Quataert ed., An Economic and Social History..., s. 69.

268 Dubrovnik arĢivinde 1516-1618 arasındaki döneme ait olarak sultanın açıkça Dubrovnik açısından reaya vergilerini tartıĢtığı altı ferman yer almaktadır. I. Selim‟in 1516 tarihli fermanında Bosna sancağındaki kadılara haraç, ispence ve diğer vergileri sadece topraklarda kalıcı olarak yerleĢmek ve aile kurmak isteyen Dubrovnik tüccarlarına uygulamaları emredilmektedir. Bakınız: Ferman DA: Cilt 3, No.:106 MioviĤ, Fermani (Fermanlar)

içinde, s. 151; AĢağıdaki fermanlarda Ģu ifade yer alır: Eğer Dubrovnik vatandaĢları yeni imparatorluk defterine

reaya ya da reaya oğlu olarak kayıtlı değiller ise, Dubrovnik tüccarları hastalık sebepleriyle ya da yalnız, evli, çocuklu olarak Osmanlı Ġmparatorluğuna yerleĢmek istiyorlar ya da borçları nedeniyle Dubrovnik‟e dönemiyorlar ise, haraç, ispence ya da diğer reaya vergisinden muaf olurlar. Bakınız: DA fermanları: Cilt 4, No.:172 1549‟dan itibaren (956 A.H.); Cilt 7, No.:304 1575‟ten itibaren (983 A.H.); Cilt 9, No.:447 1595‟ten itibaren (1003 A.H.); Cilt 11, No.:544 Eylül 1604‟ten itibaren (1 Cemâziye‟l-evvel 1013); Cilt 14, No.:659 Nisan 1618‟den itibaren (4 Cemâziye‟l-evvel 1027). Bakınız: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 159, 177, 196, 209, 226.

Ayrıca, uygulmada Dubrovnik halkı Ġslâm topraklarında resmi zimmî statüsüne sahip bireylerden beklenebilecek imtiyazdan çok daha fazlasına sahip olmuĢtur. Bu imtiyazlar

müst'emin statüsüne sahip yabancı tüccarların sahip olduğu imtiyazlara çok benzemekle

birlikte, aynı zamanda müst'emin statüsündekilerin asla sahip olmadığı zimmî imtiyazlarından da yararlanmıĢlardır; örneğin Ġslâm topraklarında oturma izni ya da mülk edinme hakkı bunlar arasındadır.269

Ġmtiyazlar büyük oranda Dubrovnik kapitülasyonlarından kaynaklanmıĢ olsa da, bunlar büyük ölçüde gelenekler, töreler ve reel-politikten etkilenmiĢtir. Dolayısıyla, bu hususlar

geçici ihtiyaçlar doğrultusunda oluĢturulmuĢ ve A.DVN.DVE.d 13/1 defterindeki fermanlar

Dubrovnik imtiyazlarını doğrularken Sultanlar hem kapitülasyonları hem de eski töreleri esas almıĢlardır.

Dubrovnik imtiyazları reel-politikten yoğun bir biçimde etkilenmiĢtir. Çoğunlukla bunlar Osmanlı yönetimine ĢaĢırtıcı gelmiĢtir. Dubrovnik‟in imtiyazlarını yorumlamak genellikle il düzeyi ve yerel düzeyde sorunlu olmuĢtur. Çoğu zaman yolsuzluk ve rüĢvete maruz kalmıĢlardır. 17. Yüzyıl baĢlarında sultanların yerel Osmanlı yöneticilerini mevcut imtiyaz ve töreler ile Dubrovnik halkına saygı göstermeleri ve bu imtiyazları kaldıran hiçbir fermanı dikkate almamaları hususunda uyaran çok sayıda ferman ile uyardığı görülür.270

En sık karĢılaĢılan sorun, Osmanlı yöneticilerinin Dubrovnik halkına Ġslâm dıĢı çok sayıda vergi uygulamasıdır. Bunlar arasında Osmanlı topraklarına serbest geçiĢ için uygulanan yerel idari vergi ve harçlar (örneğin reftiye, masdariye, bac, kuzzât akçesi, ya da bütün bir Ġmparatorluk ya da belirli bir bölge için Osmanlı devleti tarafından uygulanan özel vergiler (örneğin „avârız) de dâhildir.

269

16. Yüzyıl baĢlarında, Dubrovnik vatandaĢlarının tanımlanması sırasında Bosna, Hersek ve Rumeli için vergi sayımı belirlenirken özellikle genç erkeklerin acemi-oğlan olarak alınmasında bazı sorunlar ortaya çıkmıĢtır. 1516 yılında Osmanlı devleti geçici olarak Ġmparatorluğa giren bu Dubrovnik vatandaĢlarının müste'men statüsünde olmaları gerekçesiyle reaya vergilerini ödemekten geçici olarak muaf tutulmalarını, zira daimi olarak Ġmparatorlukta ikamet eden kiĢilerin reaya vergisini ödemekle mükellef olduklarını belirten bir ferman çıkarmıĢtır. Çünkü Dubrovnik halkı daha sonra Bosna sayımlarında belirtilmemiĢ olup (1522 ve 1529), Osmanlı devleti ve Cumhuriyet Dubrovnik halkını son olarak Kanuni Sultan Süleyman‟ın tahta çıktığı zamandaki kapitülasyonlarda öngörülen statüsüne taĢımaya çalıĢtıkları görülmektedir. DA ferman: Cilt 3, no. 106 1516‟dan itibaren (922 A.H.). Bakınız: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 151; ElezoviĤ I, s. 921-923; PopoviĤ, s. 100.

270 Bu fermanların birçoğu Venedik‟in tuz ticaretinde Dubrovnik‟in tekelini kırma çabaları ile ilgilidir. Öncelikle Venedik‟e onların tuz ticareti yapmasına izin vermesi yolunda bir ferman gönderilmektedir, daha sonra Dubrovnik yıllık olarak Venedik kaynaklı olanı iptal eden bir ferman almaktadır. ÇeliĢkili fermanlar için bakınız.: A.DVN.DVE.d 13/1: 258/s.58, Aralık 1608‟den itibaren (fî 20 Ramazân-i Ģerif 1017), ve 343/s.72, Nisan 1610‟dan itibaren (fî 9 Muharrem 1019).

Kendi mülkiyetlerinde olmamakla beraber Osmanlı toprağında arazi, üzüm bağı, ev ya da dükkan sahibi olan Dubrovnik tüccarlarının ilgili arazinin Ġslâm dünyasına ait olması nedeniyle olağan haraçları ödemeleri gerekmekteydi.

1618 yılında nisan sonu/ mayıs baĢında sultan Rumeli kadısına yönelik fermanı yenilemiĢ ve emin, 'âmil, voyvoda gibi vergileri yasaklamalarını ve diğer kiĢilerin Dubrovnik halkına kapitülasyon ile çeliĢen diğer reaya vergisi, harç ya da diğer haraçların onlar geri kalan reayaya mensupmuĢ gibi diğer yetkililer tarafından alınmasını yasaklamalarını emretmiĢtir. Dubrovnik halkı arazi, üzüm bağı, ev ya da dükkan ile ilgili zorunlu vergileri ödedikten sonra diğer vergilerden muaf tutulacaktı.271

Her ne kadar Ġslâm hukukuna göre bir yabancı Ġslâm arazisine yerleĢtikten ve araziyi aldıktan bir yıl sonra zımmi vergisini ödemeye baĢlasa da, uygulamada Osmanlı devleti Dubrovnik halkını tüccar statüsünde oldukları gerekçesiyle bu vergilerden muaf tutmamıĢtır:

20 Kasım 1611 tarihinde Dubrovnik‟ten bir tüccar Osmanlı devletine gelerek daha önce Rumeli‟ye yerleĢen ancak vergi ödemeyen kiĢiler ile ilgili Ģikayette bulunmuĢtur (...harac

ve nüzul ve 'avârız ve celb-i nikâh ve sâir bid'atlar teklif olunmaya...). Oysa Yeni Pazar‟a

yerleĢen kendisi ve diğer halk Ġslâm topraklarında yaĢamaya baĢladıkları ve bahçe ile üzüm bağı elde ettikleri gerekçesiyle reaya gibi muamele görmekteydi. Sultan Yeni Pazar kadısının kapitülasyon ve töreye aykırı olarak Dubrovnik halkına yeni vergi uygulamasını yasaklamıĢtır.272

21 Haziran 1614 tarihinde sultan Belgrad kadısının Belgrad‟a yerleĢtikleri gerekçesiyle Dubrovnik tüccarlarından cizye toplamasını yasaklamıĢtır. Sultan Dubrovnik halkının tüccar kategorisine girdiğini vurgulamıĢtır (...tüccâr tâifesinden 'ahd nâme-i hûmayûnuma

muhâlif cizye taleb etdirmeyüb...).273

1618 yılı Nisan baĢı/Mayıs sonunda, Kanuni Sultan Süleyman zamanına ait bir ferman yenilenerek, Hersek‟teki belirli emin ve 'âmillerin Dubrovnik halkını reaya

271 A.DVN.DVE.d 13/1: 747/s.162 (fî evâil-i Ģehr-i Cumâde‟l-ûla sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf). DA‟daki orijinali: Cilt 16, No. 687. DA‟da aynı konuya iliĢkin eski fermanlar: Cilt 5, No.: 202 1556‟dan itibaren (963 A.H.); Cilt 7, No.: 307 1575‟ten itibaren (983 A.H.); Cilt 9, No.: 439 1595‟ten itibaren (1003 A.H.). Bakınız: MioviĤ, Fermani

(Fermanlar), s. 164, 177, 195, Biegman, s. 228-230.

272 A.DVN.DVE.d 13/1: 413/s.85 (fî 14 Ģehr-i Ramazânu'l-Mübârek 20). DA‟da aynı içeriğe sahip bir önceki ferman: Cilt 5, No.:202 1556‟dan itibaren (963 A.H.). Bakınız: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 164.

(...‟‟ra'iyyetsiz“ deyu hilâf-i kanun ve emr resm-i ra'iyyet taleb idub...) kabul ederek onlara reaya vergisi uyguladıkları vurgulanmıĢtır. Sultan Hersek sancakbeyi ve kadılarına bu tüccarların Dubrovnikli olduklarını ispatlamaları halinde bu kanunsuz uygulamayı önlemelerini emretmiĢtir (...rencber tâifesi sahîh Dubrevniklü ise...).274

Belirli sorunlar karĢısında Dubrovnik imtiyazlarının bazı boyutlarının tartıĢıldığı çok sayıda ferman bulunmaktadır:

26 Ağustos 1610 tarihinde Osmanlı devletinde Dubrovnik konsolosları kapitülasyonda böyle bir uygulama yer almadığı halde çocuklarının ve tüccarların hizmetkârlarının devĢirme olarak acemi oğlana alınmasından Ģikâyetçi olmuĢlardır. Aynı soruna değinen bir ferman mevcut olduğu için sultan Rumeli kadılarına bu duruma son vermelerini ve Osmanlı devletine itaatsizliği bildirmelerini emretmiĢtir.275

II. Osman‟ın tahta geçiĢinden sonra, 1618 Nisan sonu/Mayıs baĢında, Dubrovnik halkı III. Mehmed‟in fermanının yenilenmesinde muvaffak olmuĢ, böylece Dubrovnik vatandaĢlarının Osmanlı ordusuna alınması yasaklanmıĢtır. Fermanda Ģöyle öngörülmektedir: Dubrovnik halkı... Osmanlı ordusuna maddi itaat ve hizmetten muaf olduğu halde ('azab ve kürekci)276, beĢ yüz Dubrovnik vatandaĢı Konavle nahiyesinde çavuĢların baskısıyla orduya alınmıĢtır.277

15 Ağustos 1604 tarihinde, Dubrovnik halkı Osmanlı devletine tüccarlarının Rumeli ili (Vilayet-i Rum) olan Rodosçuk kadılığında tüccarlarına kuzzât akçesi278

vergileri uygulandığı yolunda Ģikeylerini bildirmiĢtir. Sultan Rumeli kadılarına bu tür vergilerin toplanmasının Dubrovnik kapitülasyonuna aykırı olduğunu açıkça belirtmiĢtir.279

274 A.DVN.DVE.d 13/1: 744/s.160 (fî evâil-i Ģehr-i Cumâde‟l-ûla sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf). DA‟da aynı içerikli önceki fermanlar: Cilt 9, No.:441 1595‟ten itibaren (1003 A.H.). Bakınız: MioviĤ, Fermani (Fermanlar), s. 196; ElezoviĤ I, s. 34-38.

275 A.DVN.DVE.d 13/1: 365/s.76 (fî 8 Cemâziye‟l-âhir 1019).

276 Adı geçen iki terim Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun denizcilik terminlolojisinde kullanılmaktadır. Bakınız: Idris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, TTK, Ankara 2003, s. 51-66, 187-204.

277 A.DVN.DVE.d 13/1: 754/s.164 (fî evâil-i Ģehr-i Cumâde‟l-ûla sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf).

278 Bu bir çeĢit idari vergidir, Bakınız: Mehmet Zeki Pakalin, Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Cilt II., MEB, Ġstanbul 2004, s. 123-124.

Dubrovnik tüccarlarını koruma amacıyla Osmanlı devleti Ġslâm hukuku çerçevesini aĢarak onlara Ġslâmi kıyafet giyinme ayrıcalığı tanımıĢtır. Bu imtiyaz “Osmanlı devletinin Dubrovnik vatandaĢlarını koruması” baĢlığı altında ele alınmıĢtır. Ancak, adı geçen imtiyazın hukuki ve siyasi önemi iĢlevsel boyutundan daha büyüktür. Hukuki açıdan A.DVN.DVE.d 13/1 defterinde kayıtlı on fermanda Dubrovnik tüccarlarına kendilerini koruma ihtiyaçları doğabileceği düĢünülerek yalnızca Müslümanlar ile must'emin kabul edilen yabancıların giyebildiği kıyafetleri giyme imtiyazı tanınmıĢtır.

Dubrovnik‟in Osmanlı topraklarındaki imtiyazları açısından siyasi olarak daha az önemli olmakla beraber yine de ilginç bir gerçek dikkat çekicidir:

1618 yılında Mart ayının ortasında Sofya‟daki Dubrovnik halkı sultandan yerel yöneticilerin müdahalesi olmaksızın kendi ihtiyaçları için Ģarap almalarına izin veren fermanı yenilemesini istemiĢlerdir. Sultan Sofya kadısına Dubrovnik‟in kendi ihtiyaçları için Ģarap alma hakkına kimsenin müdahale etmesine izin vermemesini emretmiĢtir.280 Altı ay sonra, 1618 Ekim ayının ortalarında, Dubrovnik konsoloslarının halen Ġstanbul‟da ikamet ederken kendi ihtiyaçları doğrultusunda, kendi paralarıyla yıllık olarak bin galon Ģarap almalarına izin veren bir ferman çıkartılmıĢtır.281

Bütün bu hususlar göz önünde bulundurulduğnda, sözü edilen fermanlar ve kayıtlar

must'emin ve zimmi olarak imtiyazlarını açıkça göstermektedir. Buna göre, Dubrovnik halkının ikili durumuna iliĢkin A.DVN.DVE.d 13/1 kayıtları sayesinde en geç 17. Yüzyılın baĢlarına kadar Osmanlı Ġmparatorluğu Dubrovnik‟in pozisyonunu siyasi olarak kavramsallaĢtırarak Osmanlı devleti önünde özel sorumluluklar ve haklar ile Dubrovnik

taifesi ya da sahih Dubrovniklu tacirler olarak sınıflandırmak suretiyle ayrı bir konum Ģeklinde belirlemiĢtir.282

280 A.DVN.DVE.d 13/1: 702/s.146 (fî evâsıt-ı Ģehr-i Rebîü‟l-evvel sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf).

281 A.DVN.DVE.d 13/1: 788/s.172 (fî evâhir-i Ģehr-i ġevvâli'l-Mübârek sene seb‟a ve „iĢrîn ve elf).

282 Bakınız örnekler: A.DVN.DVE.d 13/1: (2/3 ve 3/3)/s.2 , Ağustos 1604 (fî 19 Ģehr-i Rebîü‟l-âhir sene salase 'aĢere ve elf ); Biegman Ģunu ifade etmektedir: yerel Osmanlı yöneticilerinin ve kadıların Dubrovnikliler‟e reaya ve bazen tacirler Ģeklinde hitab etmesi olağan dıĢı olmasa da karĢılığında siyasi ve ekonomik çıkarlar sağladıkları sürece Dubrovnikliler‟in kendileri için zimmi ya da reaya sıfatlarını kullanmakta hiç tereddüt etmemeleri ilginçtir. Bunun yanında Dubrovnikliler Osmanlı devletine haraç ödeyerek gösterdiği bağımlılığını abartılı boyutlara taĢımaya ve bu Ģekilde Osmanlı devletinin kendilerini Venedik‟e karĢı koruması amacıyla daha fazla dikkatini çekmeye hazırdı. Bk: Biegman, s. 34-35.

4.3.3. Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Dubrovnik Halkının Mülkiyet Hakları Ġle Ġlgili