2. Beyrut‟un Tarihi
2.2. Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Beyrut ġehri
Hz. Ömer‟in yürütmüĢ olduğu fetih politikası ile birlikte M.S. 634 tarihinde Suriye cephesindeki savaĢın kazanılmasından sonra Hz. Ömer‟in emri ile M.S. 635 tarihinde Ebû Ubeyde b. Cerrah kumandasındaki ordunun Mercü‟r-Rûm savaĢından sonra Ba‟albek Humus, Hama, Akka, Sayda, Sur ve Beyrut fethedilmiĢ oldu28. Müslüman
hâkimiyeti altına alınan Beyrut‟ta yeni bir dönem böylelikle baĢlamıĢ oldu. Bölgenin idaresi ġam‟a bağlanarak idaresi Muaviye‟ye bırakıldı29. Bu dönemde Ģehre Müslüman
nüfus yerleĢmeye baĢladı. Emeviler döneminde Muaviye Ġran‟dan göçmenleri buraya getirterek yerleĢtirdi. Gemi inĢaatı için tersaneler kuruldu. Bu dönemde liman Ģehri olan Beyrut, ġam ve Suriye bölgesinin dıĢarıya açılan baĢlıca iskelesi haline geldi. Ġslamiyetin ilk devirlerinde bir ribât (savunma merkezi) olarak görünen Ģehirde ilmi faaliyetler de geliĢti. MeĢhur fıkıh âlimlerinden Evzâî burada yaĢamıĢ ve ders vermiĢ, aynı zamanda adına zaviye de kurulmuĢtur30
. Abbasiler döneminde bölgede siyasi ve idarî yönden zayıflama baĢlamıĢtır.
Mısır‟ın güvenliğinin Suriye‟den baĢlaması, Karmatîlerin Suriye‟yi ele geçirmek istemesi, Abbasilerin zayıflamaya baĢlaması ve Bizans‟ın Suriye‟ye doğru ilerlemesi, Fatımîlerin Suriye bölgesini ele geçirmeye zorlamıĢtır. Fatımî halifesi el-Muizz Lidîni‟llah döneminde, Suriye ve çevresinin ele geçirilmesi için Cevher isimli komutan görevlendirilmiĢ. Bu dönemde ġam, ĠhĢidîlere bağlanmıĢtı. M.S. 969 tarihinde ġam‟a sefere çıkan Cevher komutasındaki ordu bu sefer sırasında Beyrut‟u da ele geçirmiĢ31
. Bizans devleti Fatımîlerin bu hareketlerine karĢı sefer düzenlemeye karar verdikten sonra Cimiskes komutasında Bizans ordusu M.S. 975 tarihinde Beyrut ve Sayda‟nın içerisinde bulunduğu bir sıra önemli Ģehirleri zapt etti ve buraya imparatorluk
27
Kamal Salibi, A House Of Many Mansions The History of Lebanon Reconsidered, London, 1985, s.6.
28 Mustafa Fayda; “Hz. Ömer”, DĠA., C.34, Ġstanbul, 2007, s.45. 29 Wallace B. Fleming, The History of Tyre, New York, 1915, s.22. 30
Davut Dursun, “Beyrut” DĠA., C.6, Ġstanbul, 1992, s.81. Evzai 707 tarihinde Baalbek‟de dünyaya gelmiĢ asıl ismi Abdurrahman bin Ömer olup, fıkıh alanında çalıĢmalar yapmıĢ ve 774 tarihinde Beyrut‟ta vefat etmiĢtir. N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.80.
kumandanları tayin edildi32. Daha sonra tespit edilemeyen bir tarihte Fatımî kuvvetleri
tekrardan Beyrut ve çevresini ele geçirmiĢlerdir. Büyük Selçuklu devletinin kurulmasından kısa bir süre sonra Suriye bölgesindeki fetihler için görevlendirilen TutuĢ komutasındaki ordu M.S. 1087‟de askeri harekâta baĢlayarak Fatımîlerin elinde bulunan Sayda ve Beyrut‟u ele geçirdi. TutuĢ Ģehri ele geçirdikten sonra buraya vali atadı.
M.S. 1089 tarihinde Fatımîler, Filistin ve Suriye‟yi geri almak amacıyla yeni bir askerî harekâta baĢladılar. Nasru‟d-Devle komutasındaki Fatımî ordusu Sayda, Akka ve Beyrut Ģehir ve kalelerini tekrar ele geçirdikten sonra buraya vali ve komutanlarını yerleĢtirdiler33
.
Haçlı seferlerinin baĢlaması (1096-1291) ile haçlılar ilk olarak Anadoluda Antakya‟yı ele geçirdiler. Haçlılar Antakyadan güneye inmeye baĢladılar. Bu sefer esnasında Haçlı Komutanı Bohemond Antakya‟da kalmıĢ, Raimond ise Haçlı ordusunun baĢına geçerek Kudüs‟e doğru ilerledi. Raimond komutasındaki Haçlı ordusu Beyrut yakınlarındaki Fatımî topraklarına M.S. 1099‟da girdiler34. Beyrut‟a yaklaĢan
haçlı ordusunun haberini alan Ģehir ahalisi, Ģehrin dört tarafındaki verimli bahçe ve meyvelikler tahrip edilmesinden korktular. ġehir halkı, meyve ağaçlarına, bağlarına ve tarlalarına zarar verilmemesi Ģartıyla, haçlı ordusuna hediyeler vererek Ģehir ve çevresinden serbestçe geçiĢ yapmaları için anlaĢtılar35
. M.S. 1110‟da Telbâşir savaĢı sonucunda Haçlılar Suriye kıyı bölgesindeki önemli Müslüman Ģehirlerinden Beyrut, Cubeyl, TrablusĢam‟ı ele geçirdiler36. Kudüs Kralı I. Baudouin, Venedik ve Cenova
filolarının yardımıyla Ģehri ele geçirdiğinden dolayı bu hizmetlerine karĢılık Venedik ve Cenovalılara birer mahalle vermiĢtir37
.
4 Temmuz 1187 tarihinde yapılan Hittin savaĢından sonra Selahattin Eyyubi Akka, Nablus, Sayda, Cübeyl ve Askalan gibi yerlerle birlikte Beyrut‟u da tekrar
32 Fikret IĢıltan, Bizans Tarihi, Ankara, 1981, s.53.
33 Ali Sevim, Suriye- Filistin Selçuklu Devleti Tarihi, Ankara, 1989, s.66. 34 IĢın Demirkent, “Haçlılar” DĠA., C.14, Ġstanbul, 1996, s.530.
35
Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, Çev. Fikret IĢıltan, C.1, Ankara, 1989, s. 212-213.
36 A. Sevim, Suriye- Filistin Selçuklu Devleti Tarihi, s.117; Ġbnü‟l Esir, el-Kâmil fi‟t- Tarih, Ġslâm
Tarihi, Çev. Abdulkerim Özaydın, Ġstanbul, 1985, C.10, s.380-382.
fethetmiĢtir38. Alman imparator VI. Henrich kutsal topraklarda Alman üstünlüğünü
sağlamak için M.S. 1197‟de Alman ordusunu deniz yoluyla Akka‟ya gönderdi39
. Sefer sırasında Üsame komutasında bulunan Beyrut Ģehri, haçlıların yaptığı saldırılara dayanamayacağını anlayan Üsame tarafından tahrip edilmeye ve Ģehri çevreleyen surları yıkılmaya baĢlandı40. Henrich‟in kuvvetleri M.S. 1197 tarihinde Ģehri tekrar ele
geçirmelerinin yanı sıra Ģehirde Alman Ģövalye tarikatını da kurmuĢlardır41
. Henrich Ģehri kraliçenin üvey kardeĢi Jean d‟l Beline vererek bölgede Frank denetimini sağlamıĢ oldu. Müslümanların 1204 tarihinde tekrar saldırılara baĢlaması ile birlikte Amaruy ve El-Adil arasında imzalanan antlaĢma ile Beyrut altı yıllığına tekrar Müslüman idaresi altına alındı. Fakat altıncı yılın sonunda tekrar Jean d‟l Beline iade edildi42. Jean Ģehirde
kendi adına saray inĢa ettirmiĢ ve Ģehrin gelirlerini artırmıĢtır. 1232 tarihinde Almanlar Ģehre saldırarak, Frank hâkimiyetine son vermeye çalıĢmıĢlardır. Jean d‟l Beline‟nin ölmesi ile yerine oğlu Balian d‟l Beline geçti. 1268 ve 1273 tarihlerinde Moğol baskısının azalması ile Sultan Baybars Ģehri ele geçirmek için seferler düzenlemiĢtir. 1277 tarihinde Beyrut‟a Franklar dan Lusignan hâkimdi43
.
Frankların Ģehirde hâkimiyet kurmaları 19. yüzyılda Fransızların bu coğrafyada hak iddia etmelerine de temel teĢkil etmiĢtir. Haçlı seferleri esnasında Ģehir birçok kez yağmalanmıĢ, kaleleri ve Ģehri çevreleyen surları yıkılmıĢtır. Ticaret faaliyetlerinde büyük kayıplar yaĢanmıĢtır.
31 Temmuz 1291 tarihinde Emir ġûca komutasındaki Memluk ordusu Beyrut‟u ele geçirdi Ģehir surlarını ve d‟l Beline‟lerin kalesini yıktı. St. John Baptista kilisesi camiye dönüĢtürülmüĢtür ki bu camii Beyrut‟un en büyük camisi olan Camii Kebir-i Ömeri dir44.
38 Ġbnü‟l Esir, el-Kâmil fi‟t- Tarih, Ġslâm Tarihi, Çev. Abdulkerim Özaydın, Ġstanbul, 1985, C.11, s.418-443; Abu‟l–Ferec, Abu‟l–Ferec Tarihi, Çev. Ömer Rıza Doğrul C.II, Ankara, 1993, s.440-443; Ġbn Kesir, el–Bidâye ve‟n–Nihâye, Çev. Mehmet Keskin C.XIII, Ġstanbul, 2000, s.22-26.
39 I. Demirkent, “Haçlılar”, s.537.
40 S. Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, C.3, s. 84.
41 P. M. Holt, Haçlılar Çağı 11. Yüzyıldan 1517‟ye Yakındoğu, Çev. Özlem Arıkan, Ġstanbul, 1999, s.64.
42 S. Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, C.3, s. 84.
43 P. M. Holt, Haçlılar Çağı 11. Yüzyıldan 1517‟ye Yakındoğu, s.104. 44 S. Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, C.3, s. 357.
Memluklu hâkimiyetindeki Beyrut önemli Memluk vilâyetlerden biri olarak doğu- batı ticaretinin geliĢmesinde rol oynadı. Beyrut ticaret yolu DımaĢk-Miskun-Zübdan- Husayn ve Beyrut‟tan oluĢmakta idi45
. 14. Yüzyıl baĢlarında Ģehir hakkında bilgi veren coğrafyacı Ebu‟l-Fidâ, burada iki kalenin ve meyve bahçelerinin bulunduğunu ifade etmiĢtir46
. Bu dönemde Cenevizlilerin, Venediklilerin ve Bizanslıların deniz kıyılarında bulunan Ģehirlerde ve Beyrut‟ta antrepo olarak kullandıkları küçük kolonileri de vardı. 1404 tarihinde Ceneviz filosu Beyrut kıyılarına saldırarak Ģehri yağmalamıĢlardır47
.