Sözlükte, bir yere inmek, konmak yerleĢmek anlamına gelen “hall”(Halel ve hulûl) kökünden türetilmiĢ bir mekân olan mahalle kelimesi, devamlı veya geçici olarak ikâmet etmek için kurulan küçük yerleĢim birimlerini ifade eder417. ġehirsel alanda mahalle, Osmanlı devlet idaresinin klasik dönemden beri en alt birimidir. Osmanlı Ģehirlerindeki mahalle, henüz sınıf ve statü farklarının biçimlendirmediği bir fizikî mekândır. Osmanlı Ģehirlerinde, insanlar belirli zümre, topluluk ve gruplara ayrılmadan istedikleri mahallelerde oturabiliyorlardı.
Beyrut‟ta ilk yerleĢim yeri olarak insanlar sahilde kalenin bulunduğu bölgede ikâmet ettiler. Zamanla Ģehir nüfusunun artması, mahalle sayısındaki artıĢı beraberinde getirdi.
416 Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.385-388.
16. yüzyılda Beyrut Ģehrinde 19 adet mahalle bulunmaktadır ki bunların adları Ģunlardı418
;
Mahallenin Adı Ġnançları Mahallenin Adı Ġnançları
Ġbn-i Müferredü‟l Hevâ Müslüman Hacı Ahmed b. Velid Müslüman
Ġbn-i Acaka/Acafa Müslüman Hamidî Müslüman
Hacı Zeyneddin Müslüman Hacı Ebûbekir b. Cemal Müslüman
Bâbü‟l-Medine (Halil El-Kazaniye)
Müslüman Ġbn-i Abdurrezzak Müslüman
Seydi Ahmed Sûkin Müslüman El-Kaval Müslüman
Ġbn-i Aksemavî Müslüman Abdülkâdir b. Aytani Müslüman
Ġbnü‟n-Nelet Müslüman Saydâvi Müslüman
Devî nâm-ı adı Harbe419 Müslüman Ebû Hamza Müslüman
Hıristiyan Mahallesi Hıristiyan Cemâatı Yahudiyân Yahudi
16. yüzyılda Beyrut mahallelerinin adları çoğunlukla mahalle reisinin isimleriyle adlandırılmıĢtı. Mahalleler nüfus yoğunluğu bakımından incelendiğinde, en küçük mahallenin Hacı Ebubekir b. Cemâl ve en büyük mahallenin ise Hıristiyan mahallesi olduğu tespit edilmiĢtir. Ġncelenen dönemde Beyrut‟un mahalleleri ise Ģunlardı420
;
TABLO - 22 Beyrut Mahalleleri
Sıra No Mahalle Adı Sıra
No
Mahalle Adı
1 Basıta-i Tahta 16 Menare
2 Basıta-i Fuka 17 Merisa
3 BaĢura 18 Meydanul-Mezrâa
4 Burce‟l-KiĢaf 19 Mezraatu‟l-Arab
5 Cemizet-i Yemin 20 Minetü‟l-Hüsn
418
Mustafa Öztürk, “1548 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Beyrut”, XII. Türk Tarih
Kongresine Sunulan Bildiri, C.III, Ankara, 1999, s.851.
419 Ġsam Kemal Halife, Tevcih-i Lübnan, Beyrut, 2004, s.150; isimli eserinde Ebu Cemret olarak geçmektedir.
420 Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1311 H. (1893-1894 M.), s.244; Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1322 H. (1904-1905 M.), s.136; Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.226-227. (Not: Bu mahalle isimlerinin dıĢın da halkın kendi arasında küçük bölgeler için kullandığı mahalle isimleri de vardır. Bu sebeple araĢtırma içerisinde halkın kullandığı ve tabloda bulunmayan mahalle isimleri de kullanılmıĢtır.)
6 Debbağa 21 Re‟s-i Beyrut
7 Derge 22 Re‟sün-Nebi‟ Garbi
8 Ebu Cemil 23 Re‟sün-Nebi‟ ġarki
9 EĢrefiyye 24 Reml
10 Fahura 25 Remyl
11 Garbiyye 26 Remyle
12 Hamamü‟s-Sağir 27 Rical-i Erbain
13 Hazra 28 Seyfi
14 Kıntara (Kantara) 29 ġarkıyye
15 Masıtıbe 30 Zokak el-Blat
16. yüzyıl mahalleleri ile incelenilen dönemdeki mahalle isimlerinde herhangi bir benzerlik görülmediği bunun sebebinin ise 16. Yüzyılda tutulan tahrîr defterlerinde mahalle kayıtları yapılırken mahallenin adından ziyade mahalle reislerinin adlarıyla kayıt edilmesinden ileri gelmiĢtir.
Elde edilen kaynaklara göre Beyrut‟ta otuz mahallenin bulunduğu tespit edildi. Mahalle sayısı bakımından Anadolu ve Ortadoğu Ģehirlerinden daha az sayıda mahalleye sahip olduğu görülmüĢtür. Beyrut‟ta bu sayıda mahalle çıkmasının sebebi Beyrut‟un küçük mahalleler yerine büyük mahallelerden meydana gelmiĢ olmasıdır.
ġehrin en hareketli ve kalabalık mahallesi Ebu Cemil‟di. Bu bölgenin limana yakın olması Medine olarak adlandırılan Ģehir merkezinin olmasının yanında birçok otel ve iĢyeri de burada bulunmaktaydı.
ġehir merkezine en uzak mahalleler doğuda Remyle, güneyde Re‟sün-Nebi‟ batıda iseRe‟s-i Beyrut‟tu.
Osmanlı devletinde 19.yy‟a kadar mahalleleri imamlar yönetir ve temsil ederdi. Gayr-i müslim mahallelerinde bu görevi, ruhani reislere veya kocabaĢlara aitti. 19. yy‟dan sonra Kastamonu‟da ilk olmak üzere muhtarlıklar kurulmuĢtur421.
421 Musa Çadırcı; “Türkiye‟de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine”, Belleten, C.XXXIV, S.135,
Ankara, 1970, s. 410. Muhtarlık teĢkilatının kurulmasını mahallelerden sorumlu olan imam ve ruhani liderlerin maaĢları için vakıf kurmaları ve buralarda usulsüzlük yapmalarından dolayı ortaya çıktığı belirtilmektedir.
II. Mahmud döneminde bölgelerdeki „ayânların güç ve nüfuzlarını kırmak amacıyla mahallelerde evvel ve sâni olmak üzere muhtarlar görevlendirilmeye baĢlanmıĢtır. Muhtarlık teĢkilâtı 1829‟da Ġstanbul‟da bilâd-ı selâsede (Üsküdar, Galata ve Eyüp) sistemli hale gelmiĢti422
.
Beyrut‟ta muhtarlık sisteminin bulunduğu bilinmekle birlikte hangi tarihte iĢlerlik kazandığına dair herhangi bir bilgiye kayıtlarda ulaĢılamadı. 1909 tarihinde Beyrut Ģehri on dört bölüme ayrılmıĢ ve burada muhtar-ı evvel (bir muhtar) veya muhtar-ı sâni (iki muhtar) görev yapmıĢtı. Beyrut mahalleleri bulundukları konum ve muhtarlarının inançı ve sayıları ise Ģu Ģekilde idi;
TABLO - 23 1909‟da Beyrut ġehri‟nin Bölümleri ve Muhtarlık TeĢkilâtı423
Mahalleleri ġehirdeki konumları Muhtarların Ġnançları ve Sayısı
ġarkıyye, Ri‟cal-i arab, Derge,
Tevbe, Kırata ġehir merkezi Müslüman-Bir Muhtar
Garbiyye, Hamamü‟s-Sağir,
ġakih Raslan, Fahura, Debbağa ġehir merkezi Müslüman -Ġki Muhtar
Seyfi, ġehir merkezi Hıristiyan-Ġki Muhtar
BaĢura, Meydan El-Mezra,
Mezraatu‟l-Arab, Masıtıbe ġehrin güneybatı bölümü Müslüman-Ġki Muhtar BaĢura, Kantara, EĢrefiyye Güneydoğu ve Güney merkez Marunî-Greek Ortodoks- Ġki
Muhtar
Re‟sün-Nebi‟ Garbi Güney merkezi Müslüman- Ġki Muhtar
Re‟sün-Nebi‟ ġarki, EĢrefiyye Güney merkezi ve Güneydoğu Müslüman- Bir Muhtar
Re‟sün-Nebi‟ Güney merkezi Marunî -Bir Muhtar
EĢrefiyye Güneydoğu bölümü Marunî- Greek Ortodoks- Ġki
Muhtar
Zokak el-Blat, Cemizet-i Yemin Güneybatı bölümü Müslüman- Ġki Muhtar
Re‟s-i Beyrut Uzak batı bölümü Müslüman -Bir Muhtar
Minetü‟l-Hüsn, Merisa Batının kıyı bölümü Müslüman- Ġki Muhtar Minetü‟l-Hüsn, Merisa Batının kıyı bölümü Marunî -Greek Ortodoks- Ġki
422 Ali Akyıldız, “Muhtar”, DĠA., C.31, Ġstanbul, 2006, s.51-53. 423 J. Hanssen, Fin de Siècle Beirut, s.151-153.
Muhtar
Remyle Uzak doğunun kıyı bölümü Greek Ortodoks -Bir Muhtar
Yukarıdaki tablo incelendiğinde on dört bölüme ayrılan Ģehrin mahallelerinde toplam yirmi üç mahalle muhtarının görevlendirildiği bu muhtarların, on üçünün Müslüman, ikisinin Hıristiyan, altısının Marunî Greek Ortodoks, birinin Marunî ve birinin de Greek Ortodoks olduğu tespit edildi.
Beyrut Ģehrinin kozmopolit yapısı, liman Ģehri olması, sürekli göçlerle nüfusunun değiĢmesi gibi sebepler, etnik ve dinî açıdan mahalleleri hakkında yorum yapılmasını zorlaĢtırmaktadır. Ancak yukarıdaki tablo incelediğinde, imamların da seçilerek bu görevlere geldikleri bilgisi doğrultusunda, dinî açıdan mahalleler hakkında Ģu bilgiler ortaya çıkmaktadır. ġehir merkezinde çoğunluk olarak Müslümanlar kısmen de olsa Hıristiyanlar, Güneydoğuda Marunî Greek Ortodokslar, Uzak batı ve güneybatıda Müslümanlar, batı kıyılarında Greek Ortodokslar yaĢamaktaydılar.
Zokak el-Blat, Cemizet-i Yemin, Re‟sün-Nebi‟ ġarki, Re‟sün-Nebi‟ Garbi, ġarkıyye, Ri‟cal-i arab, Derge, Tevbe, Kantara, Garbiyye, Hamamü‟s-Sağir, ġakih Raslan, Fahura, Debbağa, Re‟s-i Beyrut mahallelerinde çoğunlukta Müslümanlar yaĢamaktaydı. Seyfi mahallesinde Hıristiyan, Remyle de Greek Ortodoks, Kırâta da ise Marunî ve Greek Ortodoksların çoğunlukta yaĢadıkları ortaya çıkmıĢtır. Yahudiler ise Ģehirde Minetü‟l-Hüsn mahallesinde çoğunlukla yaĢamaktaydılar424. ġehrin diğer
mahalleleri ise kısmen de olsa ayrım yapılamayacak Ģekilde karıĢık bir yapıya sahipti.
Gelir durumlarına göre mahalleler incelendiğinde, Kırat, Remyl, Zokak el-Blat ve Minetü‟l-Hüsn mahallesinde üst gelir grubuna sahip insanlar, Seyfi, EĢrefiyye, BaĢura ve Merisa mahallesinde orta düzeyde gelire sahip insanlar, Remyle, Re‟sün-Nebi‟, Mezraatu‟l-Arab, Masıtıbe, Cemizet-i Yemin ve Re‟s-i Beyrut mahallesinde ise alt gelir düzeyine sahip insanlar yaĢamaktaydı425
.
424 BOA., DH.MKT., 2667-90, 22 Ocak 1909 M./29 Zi‟l-hicce 1326 H.; Yahudiler Minetü‟l-Hüsn mahallesi, Ebu cemil sokağında bir ibadethâne yapmak istemekteydiler.
425 May Davie, “Beyrouth: De La Vılle Ottomane À La Vılle Françaıs” Deuxıème Conférence
Internatıonale D'hıstoıre Urbaıne, Strasbourg 8-10 Septembre 1994, http://almashriq.hiof.no/lebanon/900/902/MAY-Davie/Ville-ott-francaise.html. (18.03. 2009)