2. Beyrut‟un Ġdarî Yapısı
2.7. Beyrut‟ta Askerî TeĢkilât
2.7.2. Beyrut‟ta Denizde Hizmet Veren Askerî Birlikler (Bahr-i Sefid
Osmanlı bahriyesi, ticaret gemilerinin ve kıyı bölgelerindeki halkın can ve mal güvenliğini sağlamak için çalıĢmaktaydı. Doğu Akdeniz‟in liman Ģehri olan Beyrut, Osmanlı egemenliğine dâhil olduktan sonra Akdenizli tüccarlar denizlerde daha güvenli bir Ģekilde hareket edebilme imkânına sahip oldular. Bu tüccarlar Doğu Akdeniz‟de
388 Suriye Vilâyeti Salnâmesi, 1299 H. (1881-1882 M.), s.126. 389 Suriye Vilâyeti Salnâmesi, 1300 H. (1882-1883 M.), s.119. 390
N. El-Hmoud, “Tanzimât-ı el-Osmanîye fi Vilayeti Suriye”, s.32. 391
Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.96-100. 392 Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.193-198.
393 Ahmet Aksın, “Kur'a-i Şer'iye Usulünün Harput ve Çevresinde Uygulanması ve Karşılaşılan Tepkiler”, XIII. Türk Tarih Kongresine Sunulan Bildiri, C.II, Ankara, 2002, s.1785-1795; Ayten Can Tunalı, “Tanzimat Döneminde Ordu-Halk İlişkileri, AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih AraĢtırmaları
Dergisi, C.23, S.36, Ankara, 2004, s.239.
394 BOA., Ġ.DH., 249-15229, 1 Mart 1856 M./9 Cemaziye‟l-evvel 1268 H.; BOA., Ġ.DH., 251-15444, 1 Mart 1856 M./9 Cemaziye‟l-evvel 1268 H.
yoğun bir Ģekilde faaliyet gösteren korsanların saldırılarından, Akdeniz‟de bulunan kalyon kaptanları ile baĢbuğları sayesinde korunabilmiĢlerdi395
.
Beyrut‟un liman Ģehri olması Ģehre zenginlik ve servetin yanı sıra, insan ve emtia kaçakçılığını da getirmiĢti. Bu gibi olumsuzluklara engel olabilme görevini ise denizde bahriye teĢkilâtı üstlenmiĢti. Bahriye teĢkilâtı Bahr-i sefid seyir filo komutanlığına bağlı, Nusret torpitobotu, Kütahya torpitobotu, Ġsmail vapuru, Timsah torpitobotu ve Bandırma vapuru incelen dönemde Beyrut sahilinde görev yapmıĢtı.
Ġsmail vapurunda 1883-4 tarihinde çalıĢan görevliler ve sayıları Ģöyle idi396
;
Sınıf-ı Çarh Zabitanı Sınıf-ı Çarhcıyan
Ġsmi Görevi Rütbesi Ġsmi Görevi Rütbesi
Süvar-ı evvel Kol Evvel Kaptan Ömer Efendi Ser-Çarhcı Sağ kol Ağası Vamık Efendi Süvar-ı sânî Kol-ı Sânî Ġsmail Hakkı Efendi Çarhcı Sânî Sol kol Ağası Rafet Efendi Bölük Zabiti Yüz BaĢı Ali Ağa Çarhcı Salis YüzbaĢı Mustafa Efendi
Memuru Seyr-u Sefin Mülâzımı Evvel Tahir Efendi AteĢçi Zabitân Mülâzımı Evvel HurĢid Efendi Kâtibi Sefine Mülâzımı Evvel Ömer Efendi AteĢçi Zabitân Mülâzımı Ali Ağa
Bölük Zabiti Mülâzımı Evvel Hasan Ağa AteĢçi Zabitân Gedikli evvel Osman Ağa Bölük Zabiti Mülâzımı Muhyiddin Efendi Kazancı Ali Ağa
Seyr-i Sefin Mühendis Salih Efendi -- Neferât 1 1 5 48 ÇavuĢ Emin-i Bölük On baĢı Neferât -- Neferât 1 9 35 Toplam 90 AteĢciyân Sânî Kömürciyân Neferât --
Timsah Torpidobotu, Fransa‟nın Tulon Ģehrinde üretilmiĢ. 1887‟de Ġngiltereden satın alınmıĢtı. Ağırlığı 60 ton olup hızı 17 deniz mili idi. Silah olarak iki adet torpido kovanı vardı. 1897 Osmanlı-Yunan savaĢında da kullanılmıĢtır397
. 1904-5‟te Beyrut‟ta bulunan Timsah torpidobotunda, Kaptanı Süvari Kol-u Sâni Hacı Mehmed Refet Efendi ile Süvari Kol-u Sâni Mülâzım-ı evvel Mustafa Efendi, Bölük Zabiti Mülâzım-ı evvel Muhyiddin Efendi, Birinci Kâtip Ġhsan Efendi, Ser-Çarhcı YüzbaĢı Ġshak Efendi, Ġkinci Çarhcı YüzbaĢı Tevfik Efendi ve Üçüncü Çarhcı Mülâzım-ı evvel Ġsmail Efendi görev yapmıĢlardı398
.
395 Yusuf Alperen Aydın, Osmanlı Denizciliği (1700-1770), Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2007, s.346-347.
396
Suriye Vilâyeti Salnâmesi, 1301 H. (1883-1884 M.), s.126.
397 ġakir Batmaz, II. Abdulhamit Devri Osmanlı Donanması, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, Kayseri, 2002, s.225.
1904-5‟te Beyrut‟ta bulunan Bandırma Torpidobotu görevlileri ise Ģunlardı; Kaptanı Süvar-i Kol Ağası Mehmed Sıdkı Efendi, Çarhcı Mülâzım-ı evvel Sabri Efendi, YüzbaĢı Remzi Efendi, Korvet Katibi Mehmed Behçet Efendi, YüzbaĢı Ġbrahim Efendi, Mülâzım-ı Sânî Ġsmail Efendi, Çarhcı Mülâzım-ı evvel Mazhar Efendi, Mülâzım-ı Sânî ġevket Efendi, Çarhcı Mülâzım-ı evvel Ali Efendi, Çarhcı Demir Efendiden oluĢmakta idi399.
Nusret torpidobotu 1886‟da Almanya‟nın Schiffs-Maschinenbau-Germani Ģirketinden alınmıĢ, 85 ton ağırlığında, 22 deniz mili hıza çıkabilen, iki adet torpido kovanı ve iki adet krupp topundan ibaretti400
. 1908-9 da Beyrut‟da bulunan Nusret torpidobotu kaptanı Süvari Kol-u Sâni Mazhar Efendi ile 25 mürettebata sahipti401
. Kütahya torpidobotu 1901‟de Ġtalya‟dan alınmıĢ. Kütahya torpidobotu iki adet Hotchkiss topu ve iki adet torpido kovanından ibaretti402
. 1908-9 da Beyrut‟ta bulunan Kütahya torpidobotu, kaptanı Süvari yüzbaĢı unvanı ile 22 mürettebata sahipti403
. Trablusgarb savaĢının baĢladığı tarihlerde Avnullah korvetiyle, Ankara torpidobotu Beyrut sahillerini korumakla görevli olup Avnullah Korveti, 1871 tarihinde Ġngiltere‟de yapılmıĢ, 2400 ton ağırlığında saatte 12 deniz mili hızına sahipti404
.
Suriye ve Beyrut sahilinde görev yapmakta olan, vapur ve torpidobotlara ortak olarak tahsisat çıkarıldı405. Beyrut idarecileri sahil güvenliğin sürekli eksik olduğunu,
bu nedenle kaçakçılığın bir türlü engellenemediği, bu olumsuzluğun ortadan kalkması için Beyrut bahriyesine istimbot gönderilmesi talebinde bulunmuĢlarsa da, hükümet merkezinin bu konuda yapılabilecek bir Ģey olmadığı ve ellerinde bulunan torpidobotlarla yetinmeleri gerektiğini bildirmiĢlerdi406. Beyrut‟ta deniz kaçakçılığının
çok yoğun yaĢandığı, bazen kaçak gemilerle mücadele için top atıĢlarının dahi yapıldığı bilinmekte fakat bahriye teĢkilâtının elinde bulunan torpidobot ve vapurların kıyıya
399 Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1322 H .(1904-1905 M.), s.116-117 400 ġ. Batmaz, II. Abdulhamit Devri Osmanlı Donanması, s.224. 401
Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.197. 402
ġ. Batmaz, II. Abdulhamit Devri Osmanlı Donanması, s.227-28. 403 Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.197.
404 Ömer Osman Umar; “Trablusgarb Savaşı Sırasında İtalya‟nın Beyrut‟u Bombalaması” Atatürk
AraĢtırma Merkezi Dergisi, C.XVII, S.51, Ankara, 2001, s.727-784.
405
BOA., Ġ.BH., 78-1314/Z/1, 30 Mayıs 1897 M./28 Zi‟l-hicce 1314 H.; Beyrut‟ta bulunan Ġsmail Vapur- u Hümayunu ile Suriye sahilindeki diğer vapurlara lazım olan kömürün tedariki için icap eden bin liranın tahsis edilmesi.
yanaĢamamaları ve sayıca yetersiz olmaları, kaçakçılıkla mücadele edilmesine engel olmaktaydı407. I. Dünya SavaĢının çıkması ile Beyrut bahriye teĢkilâtına bağlı olan
vapur, istimbot ve torpidobotlar merkez bahriye teĢkilâtı emrine verilmiĢtir.
407 Timsah torpidobotu, Zefirus isimli, kaçakçılıkla meĢgul olan gemiye ateĢ etmiĢ ve bu ateĢ sonucunda kaçakçılardan bir kiĢi ölmüĢtür. BOA., Y.A.HUS., 487-6, 8 Mayıs 1905 M./3 Rebî‟ü‟l-evvel 1323H.; Bandırma vapuru kaçakçılık yapan gemileri denizde sıkıĢtırmıĢ fakat yapısının müsait olmaması sebebiyle kıyıya yanaĢamayınca kaçakçıları yakalayamamıĢtı. BOA., DH.MKT., 888-59, 13 Eylül 1904 M./3 Receb 1322 H.; BOA., Ġ.HUS., 123-1322/N/03, 21 Kasım 1904 M./13 Ramazan 1322 H.
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
BEYRUT ġEHRĠNĠN GENEL YAPISI
1. ġehrin Konumu ve Genel Görünümü
Doğu Akdeniz‟de, Ortadoğu‟nun en büyük liman kenti olan Beyrut Ģehri, Doğu Beyrut ve Batı Beyrut tepeleri arasında kalan bir yarımada üzerinde kurulmuĢtur408
. Beyrut, Cebel-i Lübnan dağlarının eteğinden Akdeniz‟e uzanan kuytu bir mevkide olup kuzeyden Beyrut nehri ki düzenli bahçeleriyle meĢhur çay ağzı limanı, batısında Res‟i Beyrut mahallesi ve güneyde “Kumluk” adı verilen kum teperleri ile sınırlıdır. Beyrut Ģehri 15 km2‟lik bir alana sahiptir. Beyrut‟un batısında Res‟i Beyrut, güneyinde
Masıtıbe ve Basita mahallesi, güney doğusunda EĢrefiyye mahallesi ve tepeleriyle çevrilidir. ġehrin en yüksek yeri EĢreffiye Mahallesi olup 96 metre yüksekliğe sahipti. ġehrin çarĢı ve pazar yerleri Tellal etekleri ile sahildedir.
Beyrut‟un kuzeyinde bulunan Cebel-i Lübnan‟dan doğan Nehr-i Kelb isimli nehirden Ģehrin içme suyu tedarik edilmekteydi. 1875 tarihinde Ġngiliz Ģirketine ihalesi verilen Beyrut su imtiyazı ile Ģehrin su ihtiyacı karĢılanmıĢtır. Beyrut Ģehrinin bir diğer öenmli nehri ise Cebel-i Lübnan dâhilinde Hammâna409
köyünde çıkan ve Çayağzı denilen mevkiinde Akdeniz ile birleĢen Nehr-i Beyruttur.
ġehrin doğu sahiline doğru 2000 dönümlük fıstık ağaçlarından oluĢan ormanı Fıstıklık adı ile anılırdı. ġehrin güneyinde bulunan belediyeye ait olan Kumluk isminde mevkisi bulunup, burası kısmi kum tepelerinden müteĢekkildi. Bu kum tepeleri rüzgârlı günlerde Ģehre doğru ilerlemekte halkı tedirgin etmekteydi. Bu mevkii için değiĢik çözümler aranmıĢsa da sonuç alınamamıĢtır. Beyrut Ģehrinin Saray, Sur, Yakup, Yeni ve Hicaz adında beĢ kapısı olup Ģehre bu kapılardan geçilerek girilirdi410.
Ġlk adı Berit (Buruta, Berita) olan Beyrut Ģehri Ortadoğu‟da Fenikelilerle birlikte Akdeniz sahil Ģehirleri arasında yükselmeye baĢlamıĢtır. Romalılar döneminde yeniden imâr edilen Ģehirde hamamlar, tiyatrolar ve eğitim kurumları gibi birçok mimâri yapının
408
D. Dursun, “Beyrut”, DĠA., s. 81.
409 Çok eski yerleĢim yeri olan Hammana köyü, Fenikeliler zamanında Hammon olarak bilinmektedir. Enis Furayha, Mu‟cemu esmai‟l-müdün ve‟l-kura‟l Lübnaniyye, Beyrut, 1996, s.58.
yanı sıra kültürel açıdan da değer kazandırılmıĢtır. Romalıların kurdukları Hukuk Okulu Beyrut‟un geliĢmesini hızlandırmıĢtır. Hukuk okulu sayesinde Beyrut Ģehri Dâru‟l Maârif unvanını almaya hak kazanmıĢtır. Bizanslıların ipek ticaretine verdikleri önem Beyrut‟un ticari hayatını değiĢtirmiĢtir. Beyrut‟ta bu dönemde meydana gelen depremler sonucunda Ģehrin tamamı yıkılmıĢsa da Bizans idaresi Ģehri yeniden imar etmiĢtir411. Suriye‟nin H.z. Ömer tarafından 635 tarihinde fethedilmesiyle Ģehir yeniden
imar edilerek câmii ve mescitler yapılmıĢtır. Beyrut Ģehri‟nin 1516‟da Osmanlı hâkimiyetine girmesiyle, birlikte Ģehrin geliĢimi için yeni bir dönemin baĢlangıcı olmuĢtur.
Beyrut Ģehri‟nin geliĢim haritası ise Ģu Ģekilde oluĢmuĢtur412;
Harita 2: Beyrut ġehri‟nin GeliĢim Haritası
Harita da görüldüğü üzere Ģehrin fizikî olarak geliĢmeye müsait bir yapıya sahip olmaması, Ģehrin dağlara doğru ilerlemesine zorunlu hale gelmiĢtir.
411 Beyrut‟ta 526, 528 (529), ve 551 tarihlerinde çok Ģiddetli depremler olmuĢtur. P. K. Hitti, Syria, s.104-105; N. Jidejian, Beirut Through The Ages, s.70.
412
Pelin Kihtir Öztürk, Urban Transformation of Ottoman Port Cities in The Nineteenth Century:
Change From Ottoman Beirut To French Mandatory Beirut, ODTU Sosyal Bilimler Enstitüsü
BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006, s.96; Beyrut Ģehrinin geliĢimi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. www.ifz.tugraz.at/index_en.php/.../Chamoun_SA%202004.pdf (15.03.2008).
Beyrut Ģehri kurulduğu ilk yıllarda sahildeki kale413
ve etrafında bulunan birkaç mahalleden ibaretti. Zamanla bölgenin ticari ve siyasi öneminin artmasına mukabil nüfusunda da artıĢ olunca Ģehir bölgenin arazi yapısına göre imar edildi. Küçük bir kasaba iken yerli halk Ģehir merkezi için Medine (Ģehir) ismini kullanmıĢtır. Beyrut‟un Osmanlı hâkimiyeti altında, geliĢmesinin önünü açan olaylar ise karantina idaresinin inĢa edilmesi414
ve Beyrut‟un Sayda eyaletinin merkezi haline getirilmesidir. Karantina idaresi ile birlikte limana getirlilen mal ve eĢyaların sağlık denetimin yanı sıra salgın hastalıklarda önceden tedkik edilmiĢtir. Bu sayede limanın sağlık kontrolün sağlanması ile yabancı gemiler Beyrut limanını tercih etmiĢlerdir. Karantina idaresi ile birlikte Ģehrin yapısı değiĢmeye baĢlamıĢ ticaret hacmindeki artıĢ Ģehre de yansımıĢtı. Bu yenilikleri, Beyrut-ġam Ģose yolunun yapılması, Nehr-i Kelb suyunun içme suyu olarak Beyrut‟a getirilmesi, Beyrut-Cebel-i Lübnan elektrikli tramvay hattının yapılması vb. gibi, birçok yenilik takip edecek, Ģehir Klasik Doğu Akdeniz liman Ģehirlerinden ayrılarak farklı bir noktaya gelecekti.
Bu dönemde Ģehirde mimari alanda da büyük geliĢmeler olmuĢtur. ġehirdeki eski hükümet dâiresinin karĢısında, Burce‟l-KiĢaf meydanın karĢısına 15.000 lira masrafla inĢa edilen yeni hükümet dâiresi iki katlı ve seksen iki odaya sahipti415
.
ġehir merkezinde sivil mimarının yanında askerî alanda da bu yenilikler takip edilmiĢtir. Askeri kıĢla ihtiyaçlara cevap verecek Ģekilde tamir ve ikmal edilmiĢ, buna ek olarak kıĢlanın yanına birde askeri hastahâne inĢa edilmiĢti. ġehrin BaĢure denilen semtinde Mekteb-i ibtidâ-i mülkiye ile RüĢtiye-i askeri binası da yapılmıĢtı.
Beyrut Ģehrinde modern belediyecilik anlamında birçok çalıĢma yürütülmüĢtür. Belediye teĢkilâtı kurulmasından sonra ilk olarak Medine denilen ki, kalenin bulunduğu mevkide, kanalizasyon ve kaldırım çalıĢmaları tamamlanmıĢtı. ġehir içinde elli kilometre Ģose yol döĢenmiĢtir. Beyrut Belediyesi alt ve üst yapı çalıĢmalarının yanında, halkın sosyal ihtiyaçları içinde çalıĢmalar yürütmüĢtür. Bu çercevede Bahçe-i Dilâra (Hamidiye) adında devrine göre mükemmel bir bahçe oluĢturulmuĢ yine ġam caddesi
413 Evliya çelebiye göre Ġspanyollar tarafından yapılan Beyrut kalesi iki kaleden ibaret olup birbiriyle bağlantılı olarak yapılmıĢlardır. Bu kaleler Eylül 1851 tarihinde 25.000 kuruĢ masrafla tamir edilmiĢtir.
BOA., Ġ.MVL., 219-7343, 30 Ağustos 1851 M./03 Zi‟lkâde 1267 H.
414 Ayrıntılı bilgi için Karantina idaresi bölümüne bakınız. 415 Suriye Vilâyeti Salnâmesi, 1289 H. (1872-1873 M.), s.266.
üzerine Fıstıklık ve Farukiyye ismindeki bahçeler yeniden düzenlenerek halkın hizmetine sunulmuĢtur. ġehrin en iĢlek caddelerinden bir tanesi olan ġam Caddesi, Ģose olarak yeniden düzenlenirken, kaldırımları yapılmıĢ ve ağaçları da dikilerek çevre düzenlenmesiyle hazır hale getirilmiĢtir.
ġehrin caddeleri bir taraftan geniĢletilirken diğer taraftan da ihtiyaçlara göre gerekli Ģekilde düzenleniyordu. Res‟i Beyrut mahallesinin batısında, Fener mevkisi olarak isimlendirilen bu bölgede belediye Memleket Bahçesi adında bir bahçe yapmıĢtı. Bu çalĢımalarda Beyrut belediyesinin Ģehrin dört bir tarafını halkın ihtiyaçlarına cevap verecek Ģekilde sosyal alanlarla düzenlediği görülmektedir.
Belediye binası Ale‟s-Sur denilen mevkide idi. Belediye binasının içinde eczanesi bulunup sonradan buraya bir kütüphânede inĢa edilmiĢtir.
Beyrut sağlık hizmetleri yönünden de geliĢmiĢ bir Ģehirdi. Askerî Hastahânesi, Belediye Hastahânesi, Kadın Hastahânesi ve yabancılara ait hastahâneler mevcuttu.
ġehrin Necibi Ebu Salih isimli mevkisinde petrol gazı için üç adet gazhâne inĢa edilmiĢti. ġehir‟e çekilen havagazı ile birlikte, Ģehir 615 adet gaz feneriyle ıĢıklandırılmıĢtı. Bu hizmetten özel otel ve dükkânların yanı sıra Ģahıslarda bedelini ödemek koĢuluyla faydalanmıĢlardır416
.