Beyrut erkek rüĢdiyesinin kuruluĢu, Osmanlı devletinde rüĢdiyelerinin sayısının artması ve sıbyan mekteblerinden bazılarının rüĢdiyeye dönüĢtürülmesi ile aynı döneme denk düĢmesinden dolayı, Beyrut rüĢdiyesi hakkında kesin bir kuruluĢ tarihi verilmesini zorlaĢtırmaktadır. 17 Haziran 1862 M.(19 Zi‟l-hicce 1278 H.) de Beyrut rüĢdiyesinin binası ve bazı eğitim kurumlarının tamiri için merkezden 657.000 kuruĢ istenmiĢtir541
. Bu bilgi ıĢığında Beyrut rüĢdiyesinin 1862‟den önce kurulduğu kesinlik kazanmıĢtır. Merkezden gönderilen bu yardımların dıĢında rüĢdiye için halktan da yardım toplanmıĢtır542
.
1876-7 tarihinde 55 öğrencisi mevcut olan, askeri rüĢdiye de olduğu gibi uzun süre öğrenci sayısında değiĢiklik yaĢanmamıĢtır543
. Erkek rüĢdiyesinin müfredatı ise Ģöyle idi;
540 Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1326 H. (1908-1909 M.), s.101. 541 BOA., A.MKT.UM., 572-81.
542
BOA., A.MKT.UM., 471-61, 2 Nisan 1869 M./19 Zi‟l-hicce 1285 H.; Beyrut RüĢdiyesi için merkezden 15.000 kuruĢ gönderilmesini, ihtiyaç duyulan paranın geri kalanında halktan toplanacağı belirtilmiĢtir.
Birinci Sınıf: Arabî, Farsi, Cebir, Kavaid-i Osmanî, Coğrafya, Tarih, Resm-i MeĢayihi,
Türkî.
Ġkinci Sınıf: Arabî, Farsî, Hesab, Tarih, Coğrafya, Resm-i cedide. Üçüncü Sınıf: Arabî, Farsî, Hesab, Tercüme, Ġmlâ.
Dördüncü Sınıf: Arabî, Farsî, Teadut (ilkyardım) ve terkim, Din-i ahlâk.
1881 yılında Maârif Komisyonu rüĢdiyelerde tahsil müddetini iki yıla indirmesi ile Beyrut rüĢdiyesi, Beyrut idadî mektebine bağlanmıĢtır544
.
Beyrut‟ta devlet dıĢında Müslümanlara ait olan özel rüĢdiyelerde bulunmaktaydı. Bunlar ise Ģunlardır;
TABLO - 33 Beyrut'ta Müslümanlara Ait Özel RüĢdiyeler545 Okulun
Adı Namına ruhsat verilmiĢ olan Müdürü Okulun Türü Öğrenci Sayısı Okulun KuruluĢ Tarihi Ruhsatnâme Türü Erkek Kız El-Ġlmiye Mektebi
ġeyh Hasan El- Medur Efendi
RüĢdiye 140 -- 1895-6 Ruhsatsız
El-Vataniyye Mektebi
Ayis Efendi Ġbtidâi ve RüĢdiye 295 -- 1882-3 Ruhsatsız El-Hasbil Mektebi Abdulgani Efendi Ġbtidâi ve RüĢdiye 45 -- 1863-4 Ruhsatsız Et-Tedrib Mektebi ġeyh Ahmed Efendi Ġbtidâi ve RüĢdiye 17 -- 1863-4 Ruhsatsız El-Osmanî Mektebi Ahmed Abbas Efendi RüĢdiye 150 -- 1896-7 Ruhsatlı Et-Terfi‟ Mektebi
Hasan Efendi Ġbtidâi ve RüĢdiye
50 10 1896-7 Ruhsatsız
Özel rüĢdiyelerin genelde ibtidâilerle birlikte ve çoğunlukla erkeklere eğitim vermekteydiler. Kızlara özel rüĢdiye mektebi bulunmadığı gibi rüĢdiyelerin tamamına yakını ruhsatsız olarak hizmet vermekteydiler. Karma eğitim veren Et-Terfi‟ Mektebi dıĢında RüĢdiye mektebi bulunmamaktaydı.
544 Ayrıntılı bilgi için Beyrut İdâdisi Bölümüne bkz. 545 Maârif Salnâmesi, 1321 H. (1903–1904 M.), s.424.
4.3.1.5.3. Beyrut Kız RüĢdiyesi
Beyrut kız rüĢdiyesi Beyrut‟un vilâyet olması ile birlikte 1889 tarihinde açılmıĢtır546
. 1893-4 tarihinde 40 olan öğrenci sayısı, 1903-4 tarihine kadar 168‟i bulmuĢtur. 1901-2 de kız mektebi rüĢdiyesinin eğitim kadrosu ise Ģöyle idi; Muallime-i evveli ve nakıĢ muallimesi Zeliha Makbule Hanım, muallime-i sânî Fatma Hanım, Muavini Sıdıka Hanım ve iki hizmetliden oluĢmaktaydı547
.
4.3.1.6. Beyrut Ticaret ve Sanayi Mektebi (Meslek Lisesi)
Osmanlı Devletinde meslekî eğitim alanında okulların açılması II. Abdülhamid‟in tahtta bulunduğu dönemde baĢlamıĢtır. Batı tarzında okulların artması meslekî ve teknik okullar anlamında eksik olan devletin bu açığı kapatmak üzere çalıĢmalar yapmaya mecbur kılmıĢ ve ilk olarak Ġstanbul‟da “Mekteb‟i Sanayi-i Osmani” açılmıĢtır548
. Beyrut‟ta sanayi mektebi açılması için 13 Temmuz 1891 M. (6 Zi‟l-hicce 1308 H.) tarihinde hükümet merkezine baĢvuran Arvatı Davan isimli müslüman vatandaĢ, sanayi mektebinin açılmasını istemiĢ ve hazırlanan nizamnâmeyi hükümete sunmuĢtu. Bu nizamnâme ise Ģu maddeleri içeriyordu549
;
Birinci Madde: Beyrut‟ta erkek ve kıza mahsus ve neharî olmak üzere “Medrese-i Sanayi” adıyla bir okul kurulmuĢtur.
Ġkinci Madde: Medrese-i Sanayiye kabul edilecek öğrencinin sekiz yaĢından yukarı olacak ve idâdi erkek ve kız öğrenci toplam üç yüz kiĢiden ibaret olup bu sayı lüzum görülürse dört yüze çıkarılacaktır.
Üçüncü Madde: Okul iki Ģubeye ayrılacak birisi erkekler ve diğeri kızlara mahsus olacaktır. Her Ģubenin birer baĢkanı olup mektebin idaresi bir müdür ile muavine tarafından idare edilecektir.
Dördüncü Madde: Eğitim süresi beĢ seneden ibaret olup öğrenciler durumlarına göre bir kuruĢtan on kuruĢa kadar günlük ücret verilecektir. DıĢarıda zanaat tahsiline teĢebbüs
546
BOA., MF.MKT., 109-102, 11 Temmuz 1889 M./13 Zi‟l-kâde 1306 H. 547 Maârif Salnâmesi, 1319 H. (1901–1902 M.), s.498-499.
548 M. Ergün, Ġkinci MeĢrûtiyet Devrinde Eğitim Hareketleri, s.340. 549 BOA., Y.A.RES., 55-59.
edip mektebe girmek isteyenler olur ise kabul edilecek ve derece-i ehliyetlerine göre bi‟l-eda gösterilen miktara göre ücret verilecektir.
BeĢinci Madde: Okul yaz devresinde dokuz ve kıĢ devresinde sekiz saat olacak fakat iki saat kadar talebeye izin verilecek, bu arada öğrencilerin dıĢarıya çıkmaları yasaktı. Bu kurala uymayanlar ikinci defada ücreti yevmiyeleri katiyetle kesilecek ve üçüncüsünde okuldan uzaklaĢtırılacaklardır.
Altıncı Madde: Öğrenci okul içinde muayyen olan vakitlerde dersinde ve iĢi baĢında bulunacak, özel tutulacak devam cetvelleri imzalamaları Ģartıyla izne çıkacaklar ve bunlara ücret verilmeyecektir.
Yedinci Madde: Dersinde ve sınıfında baĢarı gösterenlere Ģehadetnâme verilecek, isteyen olursa okula devam ederek kendilerine üste yevmiyesi nisbetinde ücret verilecektir.
Sekizinci Madde: Öğrencilerden derslerinde ve sınıfında gayret ve maharetleri olanlara teĢhiri varakaları verilecek ve her sene sonunda öğrencilerden her birinin yerine ne kadar tahsil varakası var ise bulunduğu sınıfa özel ücreti nisbetinde olarak o kadar yevmiye daha ücret verilecek ve bu mükâfat kadar verilecek ücreti sene sonunda yapılacak genel imtihan ile kendisine verilecektir.
Dokuzuncu Madde: Öğrencinin elbiselerinin tedariki kendi velilerine ait olup yüzde yirmisini geçmemek üzere durumu kötü olanlar okula kabul edilerek okul idaresi tarafından meccanen çocuklara elbise temin edilecektir.
Onuncu Madde: Alet ve edevatı kısmen kırmak ve iĢine ehemmiyet vermemek üzere bozanın o günkü ücreti yevmiyesinden mahrum olacaktır.
On birinci Madde: Öğrenciler arzularına göre terzilik, örmecilik, marangozluk, kunduracılık, seracılık, mücellitlik, kartonculuk (yani mukavvadat,) kutuculuk, demircilik, doğramacılık, kuyumculuk, boyacılık veya simcilik gibi zanaatlar talim ettirileceği gibi, tanzim ve mahalli maârif süresince tetkik ve tasdik olunacak dersin cetvelinde bulunan, dersinde öğrenecek ve okutturulacak kitaplar dahi müdüriyet tarafından belirlenecektir.
On ikinci Madde: Her sene baĢında Hükümet-i mahalliyece görevlendirilecek mümeyyizler ve erbab-ı hüner ve sanayide icab edenler hazır oldukları halde öğrencinin genel imtihana gireceklerdir. Genel Ġmtihan öğrencinin sınıfını geçmesi, geçtiği sınıfa mahsus ders ve sanayiden isbat-ı ehliyet ile her fen ve zanaat için son derece takdir edilecek on üzerinden en az beĢ almak suretiyle geçebilecektir. Ġlim ve sanayinin her hangisinden olur ise olsun beĢ almayan öğrenciler sınıfta kalacaklardır.
On üçüncü Madde: Tüm masrafları okul tarafına ait olmak ve hükümeti mahalliyenin hakkı nezâreti bulunmak üzere iĢbu okulun kurulması için alet ve edevat getirenlere izin verilecektir.
On dördüncü Madde: Okulun ilk defa kurulmasından dolayı memâlik-i Ģahâneden ve yabancı ülkelerden getirilecek alet ve edevat ve makineler talimatına göre gümrük vergisinden muaf tutulacaktır.
Hazırlanan nizamnâme, Beyrut‟ta sanayi mektebi açılmasının halk tarafından ne denli arzu edildiğinin belgesi durumundadır. Bu çalıĢmalar katlanarak devam etmiĢ ve 1899-1900 tarihinde Beyrut‟ta sanayi mektebi inĢa edilmeye baĢlanmıĢtır550. Müslümanlar açılacak bu okulla yabancı okullara olan rağbetin azalacağı düĢüncesinden dolayı farklı bir gözle bakıyorlardı. Okulun ticaret ve sanayi mektebi olarak, ilk iki sınıfı ibtidâi, dört sınıfı ise ticaret olmak üzere leylî altı yıl olması plânlanmıĢtır551
. Ticaret ve Sanayi mektebinin haftalık ders programı ise Ģöyle idi552
;
TABLO - 34 Beyrut Ticaret ve Sanayi Mektebinin Haftalık Ders Programı Derslerin Ġsmi Birinci Hazırlık Ġkinci Hazırlık
Birinci sene Ġkinci Sene Üçüncü Sene Dördüncü Sene Kuran-ı Kerim 6 3 3 2 -- -- Türkçe 12 12 7 4 2 2 Arabî -- 1 2 2 2 -- Fransızca -- 4 5 6 6 6 Ġngilizce -- -- -- 2 2 2 Fransızca ve Muhaberatı Ticariye -- -- -- -- 1 2 550
Beyrut Vilâyeti Salnâmesi, 1319 H. (1901-1902 M.), s.72.
551 258.300 kuruĢ Mektebin inĢası için, 14.300 kuruĢta personel maaĢı için ihtiyaç olduğu belirtilmiĢtir.
BOA., Y.PRK.MF., 4-41, 19 Ekim 1900 M./24 Cemaziye‟l-âhir 1318 H.
Hesabi Ticaret 2 2 3 3 2 2 Usulü Defter -- -- -- 2 2 -- Coğrafya-i umumi Osmanî -- -- 2 2 2 2 Coğrafya-i Sanayi ve Ticari -- -- -- -- 2 2 Tarihi Ġslâm ve Osmanî -- -- -- 2 2 2 Hukuku Ticaret ve Kanun-u Ticaret -- -- -- -- 2 3 Ahkâm-ı Adliye -- -- -- -- 1 2 Ġlm-i Servet -- -- -- -- 1 2 Malumât-ı Fenniye -- -- -- 1 1 1 Hatt-ı Türkî 1 1 1 1 1 1 Hatt-ı Fransavî -- 1 1 1 1 1 Toplam 21 24 24 28 30 30
Yukarıdaki tablodan da anlaĢılacağı üzere ağırlıklı olarak meslek derslerinin verildiği, ders sayılarının hazırlıktan dördüncü sınıfa kadar kademeli olarak arttığı görülmektedir.
Okulun maddi ihtiyaçlarının karĢılanması için Tanzifat Çarşısı isminde bir çarĢının kurulması ve gelirinin buraya aktarılması yanında öğrencilerin burada meslekî tecrübe kazanmaları da planlanmıĢtır553
. Okulun ismi 15 Temmuz 1907‟de II. Abdülhamid‟e izafeten Hamidiye Ticaret ve Sanayi Mektebi olarak belirlenmiĢtir554. Okul ihtiyaçlarının karĢılanamaması üzerine ticaret ve sanayi mektebi kısa süreliğine kapanmak zorunda kalmıĢsa da buna çözüm olarak devlete ait olan arazilerin satıĢından gelecek gelirlerle yeniden açılmaya çalıĢılmıĢtır. Beyrut vilâyetine bağlı Akkâ sancağında, Taberiya kazâsına bağlı Delhine köyündeki arazi bu amaçla satıĢa çıkarılmıĢtır555. Osmanlı devletinde yapılan bir düzenleme ile Ticaret ve Sanayi
553
BOA., DH.MKT., 1087-16, 6 Haziran 1906 M./13 Rebi‟ü‟l-âhir 1324 H. 554 BOA., Ġ.HUS., 157-1325/B-52, 13 Ağustos 1907 M./4 Receb 1325 H.
555 BOA., DH.MUĠ., 26/1-22, 25 Ekim 1909 M./10 Şevvâl 1327 H.; BOA., DH.MUĠ., 4/3 -18, 26 Ocak 1909 M./4 Muharrem 1327 H.
mektebleri, Maârif Nezâretinden alınarak, Nâfıa ve Ticaret Nezâretine bağlanınca Beyrut Ticaret ve Sanayii mektebide Nâfıa ve Ticaret Nezâretine bağlanmıĢtır556.
Beyrut Ticaret ve sanayi mektebi bina ve donanım olarak çok iyi Ģekilde inĢa edilmiĢti.