ORTAK PİYASA DÜZENİ KAVRAM

OTP’nin hedeflerine ulaşmasında en önemli mekanizmalardan birisini Ortak Piyasa Düzenleri ( oluşturmaktadır. OTP’nin temelinde yukarıda belirtilen üç ilke çerçevesinde, her bir sektör için tesis edilen “Ortak Piyasa Düzenleri” yoluyla tarımsal ürünlerin üretimi, desteklenmesi ve dış ticaretine ilişkin politikalar yer almaktadır.69 Günümüze kadar bu düzenlerin uygulanmasında her hangi bir tıkanıklığa meydan verilmemiş ve dolayısıyla ağırlıklı olarak başta temel gıda maddeleri olmak üzere, toplam üretimin yaklaşık % 95’i çeşitli mekanizmalarla desteklenmiş ve korunmuştur.

Bu düzenler, Dünya Ticaret Örgütü’nce belirlenen hükümler uyarınca dış koruma mekanizması uygulanması mümkün olmayan ürünleri kapsamaktadır. Ayrıca toplam tarımsal üretimin % 1’ini oluşturan ancak üretimi uzmanlık gerektiren ve bazı bölgelerin tek geçim kaynağını oluşturan ürünler için üreticilere yapılan yardımlar da bu başlık altında değerlendirilmektedir.70

Ortak Tarım Politikasının en karmaşık, en masraflı ama içerdiği önlemlerle amaca ulaşmada en çabuk sonucu alınan müdahale alanı pazar ve fiyat politikasıdır. Tarım pazarlarının düzenlenmesi tarımın diğer sektörlerdeki serbest piyasa düzeninden farklı bir yaklaşım gerektirmiş ve tarım pazarlarının yönlendirilmesi için çabalar pazar ve fiyat politikalarında yoğunlaştırılmıştır.71

69

http:// www.deltur.cec.eu.int (Erişim Tarihi: 24.03.2008)

70

Handan Soğuk, Avrupa Birliği ve Türkiye’de Tarım Politikası, İktisadi Kalkınma Vakfı Dergisi, Ocak-Nisan 2001,s.53.

71

Gülcan Eraktan, AT’da Tarım Ürünleri Ortak Piyasa Düzenleri, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi , Tarım Ekonomisi Bölümü (Yayınlanmamış Ders Notları), Ankara 1988,s.23.

Genellikle dört piyasa düzeni olup bunlardan müdahale fiyatları ve stoklama yardımları kapsamındaki tüm ürünler, fiyat ve pazar garantisine sahiptir. Ortak Piyasa Düzenlerinin amacı; üye ülkelerdeki değişik biçimlerde yapılan piyasa düzenlemeleri yerine, ortak bir tarım politikası geliştirmek, üye ülkeler arasındaki ticari ilişkileri geliştirecek şartları temin etmek ve bu sayede mal alış-verişinin serbestçe yapılmasını sağlamak ve Avrupa Birliği içinde ortak bir tarımsal pazar oluşturarak iç pazar ve Birlik üretimini üçüncü ülkelere karşı korumaktır. Ortak piyasa düzenleri destek fiyat, dışa karşı koruma sağlayan düzenlemeler, ek yardımlar ve götürü yardımları şeklinde dört temel kategoriye ayrılmakta olup, bu destekleme mekanizmaları ile tarımsal ürünlerin tamamını koruma altına almaktadır.72 Öteki üç tip düzen, “Diğer Piyasa Düzenleri” çerçevesinde değerlendirilecektir.

Piyasaya müdahale, Roma Antlaşmasının 40. Maddesinde öngörülmektedir. Bu düzende üç tip fiyat vardır:

 Tavan fiyatı  Taban fiyatı

 Üçüncü ülkelere karşı sınırda koruyucu fiyat

Bu kapsamda yer alan aşağıda belirtilen ürünlerin toplam üretime oranı yaklaşık % 72’dir. Bu ürünler: çavdar, yulaf, arpa , mısır, pirinç, şeker pancar, tütün, zeytinyağı, yağlı tohumlar, taze meyveler ( elma, armut, şeftali, nektarin, sofralık üzüm, kayısı, portakal, limon, mandarin, clemantin, satsuma ) taze sebzeler ( karnı bahar, domates, patlıcan ) kuru baklagiller, şarap, meyve suyu, kalite şarabı, tohumlar,endüstriyel bitkiler, şerbetçi ot, süt , sığır-dana eti,domuz eti, koyun keçi eti) dir.73

Bu ürünlerin ilk kez işlenmiş olanları da bu kapsamda değerlendirilmektedir. Yukarıda sözü edilen bitkisel ve hayvansa ürünler, hem pazar, hem fiyat garantisine

72

EC , Agriculture in Europe ( Development, Constrains and Perspectives )Luxemburg,2000,p.33.

73

Oya Enç, Avrupa Ekonomik Topluluğu Ortak Tarım Politikasının Esasları ve İşleyiş Mekanizması,İ.K.V.Yayınları, İstanbul:1985,ss.23-24.

sahiptirler. Kümes hayvanları eti ve yumurta dışa karşı eşik fiyatla korunurken ipek böceği içte üretici yardımıyla desteklenmektedir. Piyasa fiyatlarındaki dalgalanmaları önlemek ve yeniden düzene sokmak amacıyla müdahale çerçevesinde ilgili örgütlerce öngörülen depolama, piyasadan geri çekme gibi uygulamalar, fiyat destekleme ve yönlendirme primi olarak yapılan harcamalar ile ihracat iadesi, FEOGA garanti fonundan karşılanmaktadır.

Gerçekleşmesi beklenen fiyatlar kapsamında yer alan fiyatlar üreticinin eline geçmesi istenen fiyatlar olup, benzer fonksiyonları gören fiyatlar olmakla beraber, uygulandığı ürün veya ürün grubuna göre farklı isimler alabilmektedir. Bunlar, hedef

fiyat (target price), yönlendirme fiyatı(guide price), norm fiyat (norm price) ve temel fiyattır ( basic price). İç piyasada uygulanan sistemler ise, müdahale fiyatı

(intervention price) geri çekme fiyatı (withdrawal price ), satın alma fiyatı (buying in price), minimum fiyat ( minimum price ), üretim yardımları (production aid) ve

fark ödemeleridir(deficiency payments).

Dış ticarette uygulanan fiyatlar; ithalatta uygulanan koruma mekanizmaları ve ihracatta uygulanan destekler olarak iki grup altında ele alınabilir. İthalatta uygulanan koruma mekanizmaları içerisinde en önemli koruma aracı gümrük vergisidir ( customs duty ). Birlik, dış ticarette gerçekleştirilmesi beklenen fiyatlara dayalı olarak hesaplanan ve sınırlarda uygulanan eşik fiyat ( thresold price ) ve benzerleri (set fiyatı: sluice-gate price) olarak tanımlanan bir takım fiyat sistemleri geliştirmiştir. İhracatta uygulanan destekler ise ihracat sübvansiyonları ( export refunds –restitutions ) şeklinde olmaktadır.

OTP çerçevesinde uygulanan diğer pazar ve fiyat düzenlemeleri imalatçılara verilen sübvansiyonlar ( subsidies to manufactureres ), denaturasyon primi ( denaturing premiums ), tüketici yardımları ( consumer subsidies ) üretici kotaları ( production quotas ), ortak sorumluluk vergisi ( co-responbility levy ) ve ihracat vergileridir( export taxes ).

AB tarafından uygulanmakta olan fiyat ve pazar mekanizmalardan bugüne kadar en çok tahıl, şeker, süt ve mamulleri, sığır-dana eti ve zeytinyağı yararlanmıştır. Bu ürünleri meyve-sebze izlemektedir. Ayrıca domuz eti, kümes hayvanları, yumurta, şarap ve tütün gibi ürünlerde önemli ölçüde desteklenmişlerdir. Diğer tarla ürünleri ve şerbetçi otu gibi ürünler ise desteklemeden daha az yararlanan ürün grubunu oluşturmaktadır.74

Fiyatlar, çiftçiye yeterli bir gelirin sağlanması amacıyla, denge fiyat düzeyinin üzerinde belirlendiğinden, elden çıkartılamayan ürün stokları oluşmaktadır. Bu stoklar, ihracat sübvansiyonları yardımıyla dış piyasalara sürülmekte, başka bir ürüne dönüştürülmekte (denature edilmekte), az gelişmiş ülkelere gıda yardımı olarak gönderilmekte veya hayvan yemi olarak kullanılmaktadır.

AB’de fiyatlar yıllık olarak ve bütün ürünleri kapsayacak bir paket halinde belirlenmektedir. OTP’nin her yıl önemli tartışmalara konu olan yönü, fiyat düzeylerinin belirlenmesidir. Komisyon üye ülkelerin, Ekonomik ve Sosyal Komitenin, AB tarım çevrelerinin ve diğer meslek gruplarının görüşlerini dikkate alarak takvim yılı sonunda veya başında yeni üretim dönemi fiyatlarıyla ilgili bir öneri paketini hazırlayarak konseye sunmakta ve konsey tarafından görüşülen fiyatlar ilkbaharda pazar döneminden önce açıklanmaktadır.

Fiyatların belirlenmesinde tarım işletmelerinin varlığını devam ettirmesine ve tarım sektöründe çalışanların diğer sektörlerde çalışanlara eşdeğer bir gelir elde etmesine olanak verecek bir fiyat düzeyi amaçlanmaktadır. AB bu nedenle ürünlere ve bölgelere göre örnek işletmeler seçerek bu işletmelerin muhasebe kayıtlarından hareketle fiyatları belirlemektedir. Fiyat belirlemelerinde ayrıca, AB bütçesinin durumu, AB tarım politikasında gelişmeler, ürün ile ilgili iç ve dış piyasadaki gelişmeler ve ürünün kalite ve standart özellikleri dikkate alınmaktadır.

74