Ortak Dış Politika ve Güvenlik Politikası’nın İçeriği

kası’nın (ODGP), Avrupa Toplulukları karar mekanizmasının dışında tutulmuştur. Antlaşmanın L maddesine göre, ikinci sütun Avrupa Top- lulukları Adalet Divanı'nın yargı yetkisi dışındadır. Bunun en önemli nedeni, ODGP'nin kapsamı ve sınırlarının belirlenmesi için yapılan görüşmelerde üye ülkeler arasında konsensüs sağlanamamasıdır. Özel- likle AB içinde ağırlığı olan İngiltere, Fransa, Almanya gibi devletle- rin savunma politikası, dış politika, NATO ve BAB ile ilişkiler gibi konularda ileri sürdükleri görüşlerin birbirinden farklı olması nedeniy- le, Maastricht Antlaşması'nda Avrupa Siyasi İşbirliğinin kurduğu yapı radikal biçimde değişmemiştir. Maastricht Antlaşması'nın C maddesi, Birliğin dış ilişkiler, güvenlik, ekonomi ve kalkınma politikası konula- rında Topluluklar düzeyindeki politika ile ODGP politikaları arasında tutarlılık sağlanmasını öngörmektedir. Bakanlar Konseyi ve Komis- yon, söz konusu tutarlılığı sağlamakla yükümlüdür. Söz konusu mad- dede Avrupa Birliği için "tek kurumsal çerçeve"den bahsedilmektedir. Bununla birlikte antlaşmanın E maddesi, ikinci sütuna ilişkin konula- rın Topluluk kurumları tarafından müzakere edilmesinde Topluluklar ve ODGP sütunları için farklı kuralların uygulanmasını şart koşmak- tadır88.

87 _{Ömer Bolat, Avrupa Para Sistemi, İKV Yayınları, No: 88, İstanbul 1999, s.94} 88 _{Ali Sait Yüksel, Türkiye İlişkileri Açısından Avrupa Ekonomik Topluluğu, 3.}

AT üyesi ülkeler arasında ODGP'nin kapsamı ve sınırları konu- sunda en keskin görüş ayrılığı, savunma alanında ortaya çıkmıştır. İn- giltere, Hollanda ve Portekiz'den oluşan Atlantikçi ülkeler, 1990 Ara- lık ayında Roma'da başlayan Hükümetler arası Konferansta Avrupa Topluluklarının savunma alanında işbirliği yapmasına karşı çıkmışlar ve NATO ittifakının bu gelişmeden olumsuz yönde etkileneceğini öne sürmüşlerdir. Bu grupta yer alan ülkelere göre, değişen koşullara rağ- men NATO'nun Avrupa savunmasının temel direği fonksiyonu devam etmektedir, bunu değiştirmeye çalışmak Avrupa güvenliğine yarar ye- rine zarar verecektir.

İngiltere, bu konudaki tutumunu Maastricht Antlaşmasından sonra da sürdürmüştür. 1996 Mart ayında İtalya'nın Torino kentinde topla- nan Hükümetler arası Konferansta, İngiltere, "savunma ve dış politika alanlarında işbirliğinin üye devletlerin rızası temeline oturması gerekti- ği" görüşü savunmuştur. AB-BAB bütünleşmesine de muhalefet eden İngiltere'nin ODGP'nin savunma boyutuna ilişkin katı tutumu, 4 Ara- lık 1998'de İngiltere ve Fransa liderleri arasında gerçekleşen St. Malo Zirvesine kadar devam etmiştir. Almanya ve Fransa ise ODGP'nin Topluluklar karar mekanizması içine alınması için kararlı bir tutum sergilemişlerdir. NATO bünyesinde ABD'ye muhalefet ve Avrupa kimliğini öne çıkarma çabası ile tanınan Fransa, Avrupa Birliği'nde ortak dış politika ve ortak savunma politikası alanlarındaki bütünleş- menin NATO'dan bağımsız ve Avrupalı olması fikrini savunmuştur. Benzer şekilde Almanya, Avrupa'nın kendi ayakları üzerine duracağı bir yapılanmanın önemine işaret etmiştir. Anılan ikili, İtalya'nın da desteğini alarak, 1998 yılında, Brüksel Antlaşması'nın miadını doldur- duğu tarihte, BAB'ın AB'nin savunma örgütüne dönüşmesi fikrini or- taya atmış, ancak bu öneri diğer AT ülkeleri tarafından destek gör- memiştir. Öte yandan İspanya, savunma alanındaki işbirliğinin Toplu- luk karar mekanizması içine alınması görüşünü savunmuştur89.

ODGP'nin sınırları ve içeriği konusundaki görüş ayrılıkları Maast- richt Antlaşması'na yansımış, anlaşmada ikinci sütunun sınırları net

89 _{Nevzat Gürna, Uluslararası Ekonomik Bütünleşmeler ve Avrupa Birliği, İzmir,}

olmaktan uzak ve ilgili tüm tarafları tatmin edecek bir görünüm taşı- mıştır. Bu anlamda Maastriht Antlaşması'nın ODGP'ye ilişkin hüküm- leri, üye ülkelerin savunma ve güvenlik alanlarında en düşük ortak paydada uzlaşısını simgelemektedir. Görüş ayrılıkları giderilemediği için ODGP sütunundaki işbirliğinin düzeyi, Avrupa Siyasi İşbirliği döneminde olduğu gibi, hükümetlerararası çerçevede kalmıştır90_.

En düşük ortak paydada uzlaşının doğal sonucu olarak da Maast- richt Antlaşmasında ODGP'nin içeriği, etkili ve dar tutulmamış, geniş- letilmiştir. Antlaşmaya göre, Avrupa güvenliği ve savunması ile ilintili tüm konular ODGP şemsiyesi içerisinde yer almaktadır. Maastricht Antlaşması J maddesinde 11 alt madde olarak düzenlenen ODGP'ye ilişkin hükümler, Avrupa dış politikasının yön veren temel ilkeler nite- liği taşımaktadır.

“Antlaşmanın J.l. madde 1. fıkrasında, bu başlık altında dış politi- ka ve güvenlik politikasına ilişkin tüm uygulamaları içeren ODGP'nin tanım ve uygulamasının “Birlik” ve “Üye Devletler” tarafından yeri- ne getirilmesi öngörülmektedir.”

“J.l. madde 2. fıkrada ise ODGP'nin amaçlan şu şekilde sıralan- mıştır:

• Birliğin ortak değerlerini temel çıkarlarını ve bağımsızlığını ko- rumak;

• Birliğin ve üye devletlerin güvenliğini tüm yöntemlerle pekiştir- mek;

• Birleşmiş Milletler Ana Sözleşmesi ve Helsinki Nihai Senedi hü- kümleri ve Paris Şartı amaçları ile uyumlu olarak uluslararası barış ve güvenliği korumak;

• Uluslararası işbirliğini güçlendirmek;

• Demokrasiyi ve hukuk düzenini geliştirmek ve pekiştirmek, insan hakları ve temel özgürlüklere saygıyı geliştirmek.”

“J.l. madde 3. fıkraya göre, Birliğin bu amaçlan gerçekleştirmesi, J.2. maddede öngörüldüğü şekilde, üye devletler sistematik işbirliğiyle

90 _{Nusret İlker Çolak, Avrupa Birliği Uyum Sürecinde İdari Reformlar: İngiltere}

ve J.3. maddeye göre ortak çıkarların söz konusu olduğu alanlarda ortak eylemlerin uygulanmasıyla sağlanacaktır.”

“Üye devletler, karşılıklı dayanışma ve bağlılık ruhu içerisinde Birliğin dış ve güvenlik politikasını destekleyecekler; Birliğin çıkarla- rına halel getirecek ve Birliğin uluslararası alanda etkinliğini olumsuz

etkileyecek eylemlerden kaçınacaklardır”91.

“Antlaşmanın J.2. maddesinde ortak tutumlar incelenmektedir. J.2.madde 1. fıkrasına göre, Birliğin eylemlerinde uyumluluk ve etkin- lik sağlaması ve genel çıkarları için üye devletlerin Bakanlar Konseyi içerisinde ODGP'ye ilişkin her konuyu ele alması, görüşme ve danış- malarda bulunulması öngörülmektedir.”

“J.2. madde 2. fıkrasında, lüzum görülen hallerde Bakanlar Kon- seyi'nin ortak tutum belirleyeceği ifade edilmekte ve üye devletlerden ulusal tutumlarını ortak tutuma uydurmaları istenmektedir”.

“J.2.madde 3. fıkrasında ise, üye devletlerin uluslararası örgütler- de ve uluslararası konferanslardaki eylemleri arasında eşgüdüm sağ- lanması ve söz konusu forumlarda üye devletlerin ortak tutumu sa- vunmaları istenmektedir. Üye devletlerin tamamının katılmadığı veya temsil edilmediği uluslararası örgütlerin toplantılara ve uluslararası konferanslara katılan üyeler buralarda ortak tutumu savunmakla yü- kümlüdürler.”

“Antlaşmanın J.3. maddesinde ortak eyleme ilişkin hükümler yer almaktadır. J.4. maddede ise, ODGP'nin sınırları belirlenmekte, Av- rupa bütünleşme sürecinin tabu kabul edilen savunmaya ilişkin konu- ların da ODGP kapsamında yer aldığı belirtilmektedir. Buna göre, ODGP, ileride ortak savunmaya dönüşebilecek savunma politikası ilişkin hükümler de dahil olmak üzere, Birliğin güvenliğini ilgilendi-

ren tüm sorunları kapsamaktadır”92_.

“J.4. madde 2. fıkrada, BAB'm AB'deki gelişmelerin bir parçası olduğu; Birliğin, BAB'dan savunma ile ilgili kararların uygulanmasını

91 _{Remzi Özmen, Avrupa Birliği Sürecinde Uyum Yasaları, Seçkin Yayıncılık,}

2001, Ankara, s.63.

92 _{Esra Çayhan, Avrupa’da Yeni Güvenlik Arayışları, Afa Yayınları, İstanbul,}

isteyebileceği; Bakanlar Konseyi'nin BAB kurumlan ile irtibata geçe- rek bu konuda gerekli düzenlemeleri yapacakları öngörülmektedir. J.4. maddenin müteakip fıkralarında ise, savunmaya ilişkin söz konusu düzenlemenin üye devletlerin NATO'daki yükümlülüklerine halel ge- tirmeyeceği belirtilmektedir. İki veya daha fazla üye devletin ikili dü- zeyde veya BAB ve NATO çerçevesinde savunma alanlarında yakın işbirliğine gitmelerinin bu madde hükmü ile çelişmeyeceği belirtilmek- tedir.”

“Antlaşmanın J.5 maddesinde ise Dönem Başkanının, ODGP'ye ilişkin konularda Birliği temsile yetkili olduğu, uluslararası örgütlerde ve uluslararası konferanslarda Birliğin görüşlerini dile getirmeye yet- kili olduğu ifade edilmektedir. Dönem Başkanı, bu görevi yerine geti- rirken gerek gördüğünde kendisinden önce aynı görevi üstlenen ve sonra üstlenecek olanlardan (troika) yardım isteyebilecek, ayrıca Ko- misyon ile işbirliği halinde hareket edecektir. Uye devletlerin tamamı- nın katılmadığı uluslararası örgütlere ve uluslararası konferanslarda, katılan üye devletler gelişmelerden diğerlerini de haberdar edecekler- dir. Benzer şekilde BM üyesi üye devletler, BM Antlaşması hükümleri- ne halel gelmemek kaydıyla, gelişmelerden diğer üyeleri haberdar edeceklerdir.”

“J.6. maddede, üye devletlerin diplomatik ve konsolosluk görevli- leriyle ve Komisyon delegasyonunun, üçüncü ülkelerde, uluslararası konferanslarda ve uluslararası örgütlerdeki faaliyetlerinde Bakanlar Konseyi tarafından kabul edilen ortak tutumlar ve ortak önlemleri dikkate alarak işbirliği yapmaları öngörülmektedir.”

“Antlaşmanın müteakip maddelerinde, ODGP çerçevesinde Ko- misyon'un (J.7.madde), Devlet ve Hükümet Başkanlarından oluşan Avrupa Birliği Konseyi'nin (J.8. madde) hak ve yükümlülükleri düzen- lenmektedir. Antlaşmanın J.9. maddesinde Komisyon, ODGP çalışma-

larına tam yetkili olarak katılacağı hükme bağlanmaktadır.” 93

“J.10. maddede antlaşmanın güvenlikle ilgili hükümlerinin gözden geçirilmesi için yapılacak Konferansta, aynı zamanda ODGP'ye iliş- kin diğer alanlarda da değişikliğe gereksinim olup olmadığının ele

alınacağı belirtilmektedir. Antlaşmanın J.ll. madde 2. fıkrada ise, ODGP'nin idari harcamalarının genel bütçeden karşılanacağı, buna karşılık operasyonel harcamalar için Bakanlar Konseyi'nin iki ihti- malden birini tercih edeceği belirtilmektedir. Birinci durumda Bakan- lar Konseyi, oybirliği ile karar vermek kaydıyla, operasyonel harca- maların genel bütçeden karşılanmasına karar verebilecektir. Bu kara- rın ardından operasyonel harcama ödeneği bütçe prosedürü sonucun- da belirlenecektir, ikinci ihtimalde ise, Bakanlar Kurulu, belirli bir kriter esas alınarak harcamaların üye devletler tarafından karşılan-

masına karar verebilecektir”94.

Maastricht Antlaşması'nın dikkat çeken en önemli özelliklerinden birisi de Avrupa bütünleşme sürecinde güvenlik politikasına ilişkin hükümlerin, ilk kez antlaşma metninde yer almış olmasıdır. AT ülke- leri bakımından güvenlik, Soğuk Savaş'ın başından beri NATO şemsi- yesi altında ele alınmıştı. Maastricht Antlaşması, bu anlamda radikal bir değişimi simgelemektedir. Maastricht Antlaşması'nda güvenlik ve savunma kavramlarına yer verilmesinde, Avrupa bütünleşmesinin siyasi boyutunu takviye etme düşüncesi yanında, dünya siyasal sistemindeki değişim de rol oynamıştır. Gerçekten de 1990'lı yıllarda Avrupa'da gü- venlik ve savunma konularının yeni parametrelere göre tanımlanması gereği ortaya çıkmış; Doğu Avrupa devrimleri ve SSCB'nin yıkılması gibi siyasal olaylar bu gelişmede başat rol oynamıştır. ODGP'ye iliş- kin en önemli husus ise, BAB ile AB'nin bütünleşmesinin öngörülmüş olmasıdır. AB üyesi ülkelerle, BAB ülkelerinin birbirleri ile kesişme- diği dikkate alındığında bu gelişme bir yandan yeni sorunlara kapı ara- lamış, öte yandan AB'nin askeri gücünü takviye amacını hedeflediği için yeni bir atılımı simgelemiştir.

Buraya kadar ana hatlarıyla özetlenen Avrupa dış politikası, başarı ve başarısızlıklarla dolu bir geçmişin ardından genişleme süreciyle birlikte yeni sorunlar ve fırsatlarla karşı karşıya gelmiştir. Müteakip başlıklarda bu husus incelenecektir95.

94 _{Özmen, a.g.e., s.68.}

2.3. AVRUPA VE ORTADOĞU İLİŞKİLERİNİN TARİHSEL