Fen eğitimi, çocuğun doğumuyla baĢlayan ve yaĢamı boyunca devam eden bir süreçtir (Mantzicopoulos, Patrick ve Samarapungavan, 2008). Bu nedenle fen eğitimi ilk olarak ailede baĢlar. Çocuğun ilk fen deneyimlerini yaĢamasına destek olan kiĢiler yine çocuğun anne ve babasıdır. Örneğin, çocuğun sağlığının tehlikeye girmemesi için sıcak ve elektrikli iletkenlere dokunmamasının öğretilmesi veya çeĢitli seslere dikkatini çekerek sesin kaynağının nerden geldiğine dair oyunlar belirleyip oynatılması, çocuğa verilen ilk fen eğitiminin temelini oluĢturur (Holt, 1977; AktaĢ-Arnas, Günay-Bilaloğlu ve Aslan, 2007).
Bilgi çağı olarak adlandırılan bir çağda çocuğun bilimden uzak kalması düĢünülemez. Özellikle de teknoloji ve iletiĢim araçlarının geliĢmesi ile bilimsel bilginin görülmemiĢ hızda ilerlediği bir zaman diliminde, ailelerin ve eğitimcilerin fenin çocuğa kazandıracağı amaç ve kazanımları görmezden gelmesi imkansızdır. Bugün yetiĢkinliklerin karĢı karĢıya kaldıkları zorlukları, çocuklarının yaĢamasını hiçbir ebeveyn ve eğitimci istemez. Bu nedenle eğitimciler ve aileler, bilimi daha çok gözlemlemeli ve takip etmelidir. Eğitimcilerin ve ailelerin bugünün çocuklarının sorularını bilerek cevaplar araması ve çocuğa geri dönütlerinde onlara eleĢtirel düĢünme, problem çözme ve iyi bilgilendirilmiĢ kararlar alma gibi becerileri kazandırmayı hedeflemelilerdir. Aynı zamanda bilimsel süreç becerilerini de kullanmak suretiyle erken çocukluk çağındaki çocukları bilimsel araĢtırmalar yapmaya teĢvik etmelidir (Gallenstein, 2005; ġahhüseyinoğlu, 2010).
Ebeveynler veya eğitimciler, çocukların bilimsel kavram, bilgi ve yetenekleri etkin bir Ģekilde öğretmeyi hedeflemelidir. Bu aĢamada okul öncesi dönemdeki çocuk ise feni dört temel aĢamada öğrenir (Akman, 2010). Bu aĢamalar:
1) Farkındalık : Çocuk nesne ve olayları bu aĢamada tanır. Bu nesne veya
olaylarla ilgili deneyimler gerçekleĢtirir.
2) KeĢif: Obje ve kavramlarla ilgili terimleri anlamlandıran çocuk, bu
aĢamada edindiği anlamlandırmaları yapılandırır.
3) AraĢtırma: Çocuk bu aĢamada kendi tanımları ile yaĢadığı kültür
içindeki tanımları karĢılaĢtırır. Ayrıca bu aĢama yetiĢkin düzeyine getirilmeye çalıĢılan süreçtir.
4) Kullanma: Edinilen bilgilerin yeni durum ve yapılara uygulanmasını
içeren aĢamadır.
Çocuğa uygulanacak olan fen eğitiminin amaçlarının belirlenmesinde yukarıda belirtilen dört aĢama göz ardı edilmemelidir. Aynı zamanda fen eğitiminin amaçlarının belirlenmesinde, merkez çocuk olacağından ötürü, çocuğun geliĢim aĢamaları da önemlidir (Entwistle, 1974; Jackman, 2011). Bu nedenle çocuğun belirli yaĢlarda fen ile ilgili hangi kazanımları gerçekleĢtirebileceğini ve ilgilerini, hem ebeveynler hem de eğitimciler bilmelilerdir.
Church (2004) yapmıĢ olduğu çalıĢma sonucu okul öncesi dönemdeki çocukların yaĢlarına göre fene yönelik ilgilerini belirlemiĢtir (Aktaran: AktaĢ-Arnas, Günay-Bilaloğlu ve Aslan, 2007, s.39). Church‟in belirlediği çocukların yaĢlarına göre fen ilgileri Tablo 1‟ de verilmiĢtir.
Tablo-1: Çocukların YaĢlarına Göre Fen’e Olan Ġlgileri
Üç YaĢ Çocukları
Fiziksel ve duyusal aktiviteleri seçme eğilimindedir. Nesnelerle, meĢgul olduğu projelerle ilgilidir.
Ġzlemekten daha fazlasını yapmaktan hoĢlanırlar.
Bir amaç için bilimsel oyunlar oynamaya baĢlar. Basit tahminler yapabilir ve yardım ile test edebilir.
Bazı bilimsel araçları ve küçük nesneleri kullanamaz. Bu nedenle bu yaĢ çocukları için büyük ve kırılmayacak nesnelerin seçilmesi gerekmektedir.
Dört YaĢ Çocukları
Çocuk kafasında bir plan yapmaya baĢlar ve bir deney için birçok farklı sonuç hayal edebilir.
Bir deneyden elde ettiği bilgileri yorumlamaya baĢlar ve yeni durumlara bunu uyarlayabilir.
Giyinip süslenmekten hoĢlanır ve bir bilim adamını taklit eder. Bir keĢfi geniĢletebilir ve yeni bilimsel kelimeler kullanabilir.
Oyundan daha fazla, amaçlı deneylere yönelir.
BeĢ YaĢ Çocukları
Daha soyut dünyayı araĢtırma eğilimindedir ve somut olandan simgesel gözlemlere doğru bir geçiĢ görünür.
Adım adım bir deney için yönergeleri takip edebilir.
Fotoğrafları incelemekten hoĢlanır ve kitap ve bilgisayardan bilgi toplamaya baĢlar. Bulguları paylaĢmaktan hoĢlanır.
Bilimsel konular hakkında bir Ģeyler öğrenmekten hoĢlanır ancak anladıklarında genellikle birçok eksiklik vardır.
Okul öncesi dönemde fen eğitiminin ilk amacı, çocuğun zihinsel becerilerinin geliĢimine destek olmaktır. Bu aĢamada, çocuğun gerçek hayatta bir sorunu algılaması ve tanıyabilmesi, bu sorunla ilgili bilgiler edinmesi ve çözüme iliĢkin değerlendirmeler yapması, sorun ve çözümle alakalı bilgileri depolama yapması ve gerektiğinde bu bilgileri kullanması, depoladığı bilgileri güncel hayatta akıcı bir biçimde kullanabilmesi amaçlanır. Aynı zamanda çocuğun karĢılaĢtığı bir soruna yeni çözümler bulmaya çalıĢması ve gerçekçi çözümler aramaya çalıĢması da zihinsel beceri geliĢimini destekleyen fen eğitimi amaçlarındandır (Conezio ve French, 2002).
Fen eğitiminde çocuğun özgürce düĢüncelerini ifade etmesi sağlanmalıdır. Çocuk sosyal çevresindeki gördüğü veya yaĢadığı deneyimleri, fen eğitiminde öğretmenine veya akranlarına rahatça anlatabilmelidir. Bu amaç doğrultusunda, çocuğun diğer bireylerle iletiĢim ve etkileĢim içinde olması sağlanır ve paylaĢabilme alıĢkanlığını kazanır. Bu amaç paralelinde, çocuk bağımsız düĢünme ve muhakeme yeteneğini de geliĢtirmiĢ olacaktır.
Fen eğitiminin diğer önemli amaçlarından bir tanesi de çocuğun olumlu yönde bilimsel tutum ve davranıĢ geliĢtirmesini desteklemektir. Çocuk fen süreçleri içinde bilgiyi bulma, toplama ve yararlanma süreci çocuklara öğretilir. Bu sayede çocuk olaya tek bir açıdan bakması önlenerek, bilimsel olmayan tutumlardan uzak tutulur.
Çocuk, çevresinde gerçekleĢen olay veya olgulara oldukça meraklıdır. Bu meraktan kaynaklı olarak çevresinde oluĢan olayları ve kavramları öğrenmek ister. Fen eğitimi ise bu duruma en iyi ve doğru yanıtı veren süreçtir. Bu nedenle fen eğitiminin diğer bir amacı da, çocuğa çevresinde olup bitenlere karĢı duyarlılık kazandırmaktır (ġahin, 2000; Akman, 2010).
Worth ve Grollman‟a (2003) göre, okul öncesi dönemde fen eğitim programlarının uygulanmasının, çocuğun geliĢimi için önemli yararları olduğunu vurgulamaktadır. Fakat tek baĢına uygulanabilir ve yeterli içeriğe sahip bir fen eğitim programının henüz oluĢturulamadığını da belirtmektedir. Uygulanabilir ve içeriği
Çocuklara uygulanacak olan fen eğitimi, çocukların geçmiĢ deneyimleri ve erken çocukluk eğitimi kuramları esas alınarak inĢa edilmelidir.
Fen eğitimi, çocukların meraklarını çeken, kendi sorularını sormalarını cesaretlendiren ve onların kendi düĢüncelerini geliĢtirecek yapıda olmalıdır. Bu aĢamada en önemli husus eğitimcinin çocuklara sorduğu sorulardır. Ġyi bir fen eğitiminde öğretmen, çocukların düĢünme becerilerini geliĢtirecek soruları tercih etmelidir. Örneğin “Gökyüzü niçin mavidir?” sorusu bile çocukların tartıĢmalarını sağlayacak en iyi sorulardan biridir.
Fen eğitiminde, dikkatlice hazırlanmıĢ bir ortamda, konunun derinlemesine araĢtırılması için yeterli zamanın çocuklara sağlanması gerekmektedir.
Fen eğitimi, çocukların diğer arkadaĢları ile düĢüncelerini tartıĢmasına, paylaĢmasına, deneyimlerini belgelendirmesine, göstermesine ve konu üzerine derinlemesine düĢünmesine imkanlar sağlamalıdır.
Fen eğitimi çocukların günlük yaĢamıyla, oyunlarıyla ve diğer çalıĢmalarıyla entegre edilmiĢ olmalıdır.
Eğitim ortamında uygulanan fen eğitimi, tüm çocukların ihtiyaçlarına cevap verebilecek özellikte olmalıdır. Diğer bir değiĢle, fen eğitimi, bütün çocuklar için uygun bir Ģekilde düzenlenmelidir.
Kandır, YaĢar ve Tuncer‟e (2011) göre, okul öncesindeki fen eğitiminin amaçları Ģu Ģekilde belirtmiĢtir:
Fen eğitimi, çocuğun doğal çevresi ile iletiĢim kurmasına yardımcı olmalıdır.
Fen eğitimi, çocuğun biliĢsel bakımından uyarılmasını sağlamalı ve bilimsel düĢünme yeteneğini kazandırmalıdır.
Çocuğun bağımsız düĢünme ve muhakeme yeteneğini geliĢtirmelidir. Çocuğun çevresiyle etkileĢim içinde olması ve çevre ve doğaya karĢı farkındalığının oluĢması sağlamalıdır.
Fen eğitimi, bilimsel tutum ve davranıĢı olumlu yönde arttırabilecek olan meraklılık, açık fikirlilik, doğruluk, güçlükler karĢısında yılmamak, sabırlılık ve kuĢkuculuk gibi özellikleri çocuğa kazandırabilecek nitelikte olmalıdır.
Çocuğun sözel iletiĢim becerilerini geliĢtirmesine yardımcı olması sağlanmalıdır.
Çocuğun demokratik bir kiĢilik yapısı geliĢtirmesine yardımcı olmalıdır. Problemi keĢfetmesini sağlamalıdır.
Öğretmenlerin soruları çerçevesinde çocuğu problem çözme alıĢkanlığına yönlendirmelidir.
Çocukta doğal bir güç olan hipotez kurma becerisini geliĢtirmelidir. Çevrenin; incelemeye, araĢtırmaya ve öğrenmeye değer olduğunu kavratmalıdır.
Akman‟a (2010) göre, okul öncesi fen eğitiminde, çocukların bilimsel araĢtırma süreçleri ile birlikte merak, Ģüphecilik ve baĢarısızlığa olumlu yaklaĢım becerilerinin kazandırılması da önemlidir. Akman (2010), okul öncesi dönemde fen eğitimini 8 temel amaçta toplamıĢtır. Bu temel amaçlar;
Merak, Gerçekçilik, Objektiflik, Geçici yargılar,
EleĢtirel düĢünme becerisi, Açık fikirlilik,
Dürüstlük,
Amerika BirleĢik Devletleri Ulusal AraĢtırma Konseyi, fen eğitiminin amaçlarının belirlenmesi çerçevesinde fen eğitimi ile ilgili bazı standartlar belirlemiĢtir (National Research Council, 1996). Bu altı standart Ģu Ģekildedir:
Öğretmenler;
1. Standart A
a) Öğrencileri için uzun ve kısa süreçli amaçlar belirleyip geliĢtirmelidir. b) Öğrencilerin bilgi, kavrama, ilgi, yetenek ve tecrübelerine uygun
program tasarlamalı, bilim içeriği belirlemeli ve bunu eğitim ortamına uyarlamalıdır.
c) Öğrenciler için, kavrama becerilerinin geliĢimini destekleyen bilim
öğretme ve değerlendirme stratejilerini seçmelidir.
d) Sınıf düzeyleri ve kurallar karĢısında meslektaĢları ile beraber
çalıĢmalıdır.
2. Standart B
Öğretmenler, bilim rehberliği yaparak çocukların bilimi öğrenmelerini kolaylaĢtırmalıdır. Bunu yaparken öğretmenler;
a) Öğrenciler ile etkileĢim halindeyken, araĢtırmaları incelemeli ve
araĢtırmalarla desteklemelidir.
b) Bilimsel fikirler hakkında öğrenciler arasında konuĢmalar
düzenlemelidir.
c) Öğrencilerin kendi öğrenmelerinin sorumluluğunu kabul etmesi
sağlanmalı ve birbirleri ile paylaĢmasını sağlamak için öğrencileri cesaretlendirmelidirler.
d) Bilim öğretimine katılımın sağlanması için tüm öğrencileri teĢvik
etmelidir.
e) Bilimsel sorgulama becerilerinin yanı sıra, çocukların yeni verilere
3. Standart C
Fen öğretiminde öğretmenler, çocukların öğrenmeleri üzerine değerlendirmeler yaparlar. Bu değerlendirmeleri yaparken öğretmenler;
a) Öğrencilerin kavrama ve kabiliyetleri hakkında sistematik olarak veriler
toplamalı ve bu iĢlemi gerçekleĢtirirken birçok yöntemi kullanmalıdır.
b) Öğretime rehberlik edebilmek için, değerlendirme verilerini analiz
etmelidir.
c) Öğrencilerin öz değerlendirmelerinde öğrencilere rehberlik etmelidir. d) Öğrenme uygulamalarını geliĢtirmeli, derinlemesine düĢünmeyi
gerçekleĢtirebilmek için meslektaĢları ile etkileĢime geçmeli ve öğretimi gözlemlemelidir.
e) Öğrenci baĢarısını raporlarken, meslektaĢları ile etkileĢim içinde olmalı
ve öğrencilere ve ailelere öğrenme için fırsatlar vermelidir.
4. Standart D
Öğretmenler, fen öğretimi için ihtiyaç duyulacak olan kaynakları, yeri ve zamanı çocuklara sağlayacak öğrenme ortamını yönetmeli ve dizayn etmelidir. Bunu gerçekleĢtirirken öğretmenler,
a) Öğrenciler geniĢletilmiĢ araĢtırmalarla meĢgul olurlar. Bu nedenle
zamanı uygun yapılandırmalıdır.
b) Bilimsel sorgulamayı desteklemelidir ve öğrencilerin esnek
çalıĢabilmeleri için ortamlar ayarlanmalıdır.
c) Güvenli bir çalıĢma ortamı sağlamalıdır.
d) Bilim araçlarını, materyallerini, medya ve teknolojik kaynakları
öğrencilere ulaĢılabilir kılmalıdır.
e) Okul dıĢı kaynakları belirlemeli ve kullanmalıdır.
5. Standart E
Öğretmenler, fen eğitimine yardımcı sosyal değer ve davranıĢlara sahip, bilimsel araĢtırmalara özen gösteren bir toplum yetiĢtirmeyi hedefler. Bunu yaparken öğretmenler;
a) Bütün öğrencilerin deneyimlerine, kabiliyetlerine ve farklı
düĢüncelerine saygı göstermelidir.
b) Öğrencilerin, çalıĢmalarının içeriğine ve Ģartlarına karar vermede söz
hakkına sahip olması sağlamalıdır. Öğrencilerin, toplumun tüm üyelerinin öğrenmelerinde için sorumluluk üstlenmesi hedeflenir.
c) Öğrenciler arasındaki iĢbirliğini beslemelidir.
d) Formal ve informal bilimsel tartıĢmaları yapılandırır.
e) Bilimsel araĢtırmanın değerlerini, tutumlarını ve becerilerini
vurgulamalı ve modellemelidir.
6. Standart F
Fen öğretmenleri, okullardaki fen programlarının geliĢtirilmesine ve planlanmasına aktif olarak katılmalıdırlar. Bunu yaparken öğretmenler;
a) Okul fen programını planlar ve geliĢtirirler.
b) Fen programları için zamanın ve diğer kaynakların ayrılması ve
planlanmasında kararlara katılırlar.
c) Eğitim stratejilerinin planlanmasında ve uygulamasında yer alırlar.