Nevali Çori Kült Yapıları

Nevali Çori yerleşim yerinde bulunan Kült Yapısı II ve III olarak adlandırılan yapılar, dönemin kült yapılarının genel karakteristik özelliklerini yansıtır. Nevali Çori yerleşiminde olduğu gibi birtakım benzer özellikler sergileyen bu yapılar geniş ve tek odalı, yarı yarıya ya da tamamen toprağa gömülü, duvarı boyunca taş sekiler yerleştirilmiş, özenle hazırlanmış terrazo tabanlar gibi ayırt edici özellikler taşımaktadır. ÇÇN dönemi kült yapılarını konut yapılarından ayıran temel karakteristik bir diğer belirgin özelliği ise bu yapıların içeriğinde barındırdığı yekpare dikilitaşlardır. ÇÇNB evresine tarihlendirilen Nevali Çori kült yapıları (Hauptmann ve Schmidt, 2007: 21), şimdilik Urfa bölgesi ile sınırlı olduğu görülen T-biçimli ve kazıma bezemeli dikilitaşları ile Göbeklitepe, Karahan Tepe, Sefer Tepe, Taşlı Tepe, Hamzan Tepe ve Harbetsuvan gibi yerleşim yerleri ile bu açıdan benzerlik taşımaktadır.

Nevali Çori yerleşiminin üzerine oturduğu terasın kuzeybatı ucunda yer alan kare planlı bir yapı görünüm ve boyut olarak, yerleşimde konut olarak kullanıldığı düşünülen yapılardan farklı bir görünüm sergilemektedir (Şekil 27). Nevali Çori’nin ÇÇN dönemine ait bu yapı üç evrede de konumu değişmeyen (Şekil 28-30), zaman içinde çeşitli onarımlar görerek yalnızca boyutu değişen bir yapıdır. Farklı evrelere ait bu üç farklı kült yapısı aynı zamanda tabakalar boyunca aynı geleneğin takip edildiği bir yapı dizisi görünümü sergiler. Boyut olarak en görkemli halini II. Evre’de alan ve en iyi şekilde bu evrede korunmuş olan yapının boyutları, 13.90 x 13.50 m’dir. Yaklaşık 188 m2_{’lik alanı kaplayan}

99

bu yapı Kült Yapısı II (H 13B) olarak tanımlanmıştır (Hauptmann, 2003: 626; Hauptmann, 2011: 95).

Nevali Çori’de Kült yapılar; I. Evre’den itibaren yerleşimin yer aldığı terasın kuzeybatı tarafında yer alırken, yerleşimin batı kısmındaki konut yapılarına göre daha uzağa inşa edilmiştir. Yerleşim yerindeki konut veya ambar olarak kullanılan dikdörtgen yapılardan yapım tekniği, temel plan ve donanım ile farklılaşan bu yapılar aynı zamanda küçük, kurumuş bir vadi ile sınırlanmıştır (Hauptmann, 2011: 95; Hauptmann, 1993: 41).

Nevali Çori’nin eski kült yapısı olan Kült Yapısı I, yerleşimin en erken evresi ile çağdaş olup, aynı zamanda yapının plan ve formu hakkında en az bilgiye sahip olunan yapıdır. Bu yapı ile ilgili olarak, sadece yapının güneydoğu tarafında 4 m uzunluğunda hafif bir eğimi olan ve yamaca doğru kavisli bir şekilde oturtulmuş bir dış duvar tespit edilmiştir (Hauptmann, 1993: 41). I. Evre’de görülen Kült Yapı I’in duvar kalıntısından anlaşıldığı kadarı ile yapı birçok kez yenilenmiş görünmektedir. Aynı zamanda yapının arka duvarı, alt kotta bir düzlem oluşturmak amacıyla yamaç eğiminin düzeltilerek ardından bu yamacı da kesecek şekilde teras duvarı gibi 3 m yüksekliğinde örülmüştür (Hauptmann, 2007a: 141). Yapının ana hatları, yerleşim yerindeki diğer yapılara göre daha özenli yapısı ve iç düzenlemesi ile yerleşim yerindeki diğer dikdörtgen konutlardan bariz bir şekilde ayrılmaktadır. Bu yapıya ait duvar kalıntıları, dikilitaş ve heykel parçaları gibi kalıntılar da sonraki evrelerde devşirme yapı malzemesi olarak tekrar kullanım görmüştür (Hauptmann, 1993: 41-42). Aynı alanda doğrudan üst üste inşa edilen ve üç ayrı yapı olarak tanımlanan yapılardan sadece daha geç olan iki evrenin yapıları (Kült Yapısı II/III) anlaşılabilmiştir. Kült Yapısı I’in olasılıkla daha sonra üstüne inşa edilen geç evre kült yapıları tarafından tahrip edildiği anlaşılmaktadır.

Yapıların mekânsal olarak, üst üste aynı yerde inşa edilmesi diğer bir deyişle her evrede konumunu koruması, bu yapıların inşa sürecinde yer seçiminin rastgele olmadığını göstermektedir. Kült faaliyetleri için ayrılan bu özel yerin yerleşimin sonuna kadar aynı yerde bilinçli olarak korunma isteğine işaret eder. Tek mekânlı olarak düzenlenen bu yapıların özel bir anlam taşıdığı, yerleşim yerinde yer alan konut yapılarında rastlanmayan ve örneklerini Çayönü yerleşiminden de bildiğimiz terrazzo tabanlar içermesinden anlaşılmaktadır (Hauptmann, 2007c: 97). Diğer bir yandan yapının giriş holünden sonra basamaklar üzerinden yapı içine girildiğinde burada yer alan iki büyük

100

dikilitaş, girişin karşısında yer alan arka duvardaki nişleri görecek şekilde düzenlenmiştir. Yapı içinde yer alan dikilitaşlar ve yapılar içinde ele geçen ritüel içerikli buluntular, bu yapıların işlevsel olmaktan daha çok ritüel bir faaliyet amacı taşıyan yapılar olduğunun diğer bir kanıtıdır.

4.1.4.3.1. Kült Yapısı II (H 13B)

Nevali Çori yerleşiminin batı ucunda yer alan Kült Yapısı II kendisine en yakın yapıya 5 m’lik bir uzaklıkta yer alırken 13.90 x 13.50 m’lik ölçüleri ile 188 m2_{’lik bir}

alanı (Şekil 31) kaplamaktadır (Hauptmann, 1993: 43). Hemen hemen kare biçimli olan yapının yan uzunluğu yaklaşık 14 m’dir. Yapının duvarları iç kesimden kil ile sıvanırken güneydoğu duvarında ise bir niş yer almaktadır. Bu niş, büyük olasılıkla içerisine bir kült heykelinin konulması amacıyla yapılmıştır. Anıtsal kült heykeli için bir kaide işlevi gördüğü düşünülen nişe kurulan taş bir podyum ve podyuma gömülü olarak bulunan bir kuş heykeli bu görüşü destekleyici bir unsurdur. Yapının tabanı ise Çayönü ve Urfa’daki diğer merkezlerden de bilenen terrazzo tabanlıdır (Hauptmann, 1999: 125; Hauptmann, 2012a: 101). Yapının iç duvarı ile yapı içinde yer alan sekinin ön yüzü, siyah ve kırmızı boya izleri taşıyan yıkanmış beyaz kilden bir tabaka ile yapılmış yaklaşık 2 cm kalınlığında sıva izleri taşır (Huaptmann,1993: 46-47; Hauptmann, 2012a: 101).

Bir sonraki evrede de yerini koruyan Kült Yapısı II’nin terrazzo tabanı ise kısmen yeniden kullanılmaya devam edilirken yer yer ise yenilenmiştir. Diğer bir yandan yapının KB, KD ve GD duvarlarının iç tarafında bir metre eninde olan bir seki yapılmıştır (Şekil 32). Üç tarafta da yer alan sekiler düzenli olarak 13 adet bezemeli T-biçimli dikilitaş ile sıralanmıştır. Sekinin içinde yer alan dikilitaşlar arası uzaklık ise yaklaşık 2.30-2.40 m kadardır (Hauptmann, 1993: 45).

13 adet T biçimli dikilitaş ve büyük levhalar ile kaplı olan taş seki yapının iç kısmını çevrelerken, yapının ortasında ise daha uzun olan iki adet dikilitaşın yer aldığı düşünülmektedir (Hauptmann, 2012a: 101). Yapının güneybatısında yer alan bir açıklıkta ise mekân içinde girişi sağlayan iki adet basamak yer almaktadır (Hauptmann, 2007a: 142).

Tüm planı ile neredeyse büyük bölümü tamamen korunmuş olarak açığa çıkarılan Kült Yapısı II’nin inşasında, yapı malzemesi olarak yumuşak ve kolay işlenen aynı

101

zamanda yerleşim yerinin çevresinde kolayca elde edilebilen beyaz kireç taşı kullanılmıştır. Yapının kuzey doğudaki yamaç tarafında, yapının kendisini çevreleyen duvar yüksekliği 2.80 m, genişliği ise 90 cm’dir (Hauptmann, 2007a: 142). Duvarın korunmuş olarak açığı çıktığı bu kesim dışında ise duvar genişliği 50 cm’dir. Duvar önleri kırık taşlarla özenle örülürken duvarın arka kesiminde, ilk yapı evresinde inşa edildiği anlaşılan duvar kalıntısı yer alır. Yapının kuzeydoğusundaki arka duvarının doğu bölümünde, potern şeklinde yamaçtan gelecek suyun akması amacıyla bir geçit açıklığı bırakılmıştır. 1.25 m uzunluğunda olan bu geçit taştan yapılmış olan bir kanala bağlanmaktadır (Hauptmann, 1993: 42-45).

Sonuç olarak; yerleşim yerinde özel bir yere sahip ve inanç sistemiyle ilgili törenlerin icrası için yapıldığı kesin olan bu yapı, aynı zamanda, II. Evre’de yer alan en geniş yapının da neredeyse iki katı büyüklüğündedir. Bir üst evrede de ise bu yapı aynı yerde konumlanmaya devam ederken boyut ve dikilitaş sayısında bir düşüş yaşanmıştır.

4.1.4.3.2. Kült Yapısı III (H 13C)

Kült Yapısı III, bir önceki evrenin kült yapısının (II. Evre) hala ayakta duran duvarlarının hemen içine yapılmıştır (Şekil 33-34). Bu nedenle III. Evre’nin kült yapısı, bir önceki evreye göre kapladığı iç alan da küçülmüştür. 12.1 x 12.8 m ölçülerine sahip olan bu yapının kapladığı iç alan 155 m2_{’ye düşmüştür (Hauptmann, 2011: 96;}

Hauptmann 2012a: 101). Bu evrede boyut olarak küçülen yapının, aynı zamanda içinde yer alan sekinin genişliği 1.3 m’ye ve dikilitaş sayısı da 12’ye düşmüştür. Bu evre yapısında yer alan dikilitaşlar yaklaşık 2.50 m aralıklarla sekinin ön yüzüne yerleştirilmiştir (Hauptmann 1993: 50-51).

Yapının çevre duvarlarının iç kısmında duvar boyunca uzanan taş levhalar ile kaplı seki uygulaması devam ederken, bir önceki yapıya ait terrazzo taban Kült Yapısı III’de de kısmen onarılarak tekrar kullanılmaya devam edilmiştir. Duvar kalıntıları arasında, duvar içine gömülmüş şekilde bir önceki evrenin yapı kalıntılarına ait olabilecek kullanılmış dağınık parçalar yer almaktadır. Farklı büyüklüklerdeki kırık taşlardan yapılan yeni çevre duvarı, yapının kuzeydoğu kesiminde yer alan eski yapının duvarına yaslandırıldığı için yapının duvar kalınlığı 1.50 m’ye ulaşmıştır. Yine bu yapı içinde yer alan nişin (Şekil 35) arka duvarına kireç taşından yapılmış olan yılanlı bir baş yerleştirilmiştir (Şekil 36). Yine Nevali Çori yerleşim yerinde ele geçmiş olarak diğer

102

kuş, insan/hayvan karışımı heykeller, yapı duvarlarının içinden çıkmıştır (Hauptmann 1993: 48-49; Hauptmann, 2007a: 142).

Diğer bir yandan; Kült Yapısı III’ün duvarları önceki evreye göre duvar köşeleri yuvarlatılmıştır. Yapı içinde yer alan duvarların iç tarafına, bir önceki evre de görülen bir uygulamaya benzer şekilde üç yönden uzanan bir taş seki gibi inşa edilmiştir. Kareye yakın planlı olan Kült Yapısı III’ün iç mekânını kapatan bir çatının var olduğu ve taşıyıcı elemanı olarak ise sütunların kullanıldığı düşünülmektedir. İç mekânı kapatan çatının, yapı olarak düz olduğu ve ahşap saz ve kille sıvandığı düşünülmektedir. Yapı içine girişin önceki evrede olduğu gibi bir basamak ile güneybatıdan sağlandığı mekânın, giriş önü ise iki çatı desteği ile olasılıkla mekânın içini aydınlık tutmak amacı ile açık bırakılmıştır (Hauptmann 1993: 51-53). Ayrıca yapının yukarısındaki yamaç kesiminde doğrudan anakaya üzerine yapılmış U-biçimli bir yapı kalıntıları ele geçmiştir. Bu yapının da kutsal başka bir yapıyı temsil ettiği düşünülmektedir (Hauptmann, 2007a: 143).