Kült Yapılar İçinde Ele Geçen Dikilitaşlar

Nevali Çori yerleşim yerinde üst evre yapıları tarafından tahrip edilen Kült Yapısı I ile ilgili bilgimizin tek bir duvar kalıntısı dışında sınırlı oluşu, bu evre yapısı ve dikilitaşları hakkında yorumları da sınırlamaktadır. Yerleşim yerinde ele geçen yekpare dikilitaş buluntuları ise Kült Yapısı II’den itibaren görülmektedir.

Kült Yapısı II olarak adlandırılan yapı içerisinde toplamda 13 adet dikilitaş ele geçmiştir (Hauptmann, 1999: 125). Yapı içinde yaklaşık 2.30-2.40 m aralıklarla sıralanan T-biçimli dikilitaşlar yekpare taştan yapılmıştır. Seki boyunca düzenli olarak sıralanan dikilitaş buluntuları dışında yapının merkezinde de bir sonraki evrede olduğu gibi boyut olarak daha büyük iki adet dikilitaşın olduğu düşünülmektedir (Hauptmann, 2012: 101). Ele geçen 13 adet dikilitaşın asal sayı da olması bunlardan beş tanesinin girişin hemen karşısındaki yapının kuzeydoğu duvarında bulunan seki içerisinde yer alabileceğini göstermektedir. Nitekim Kült Yapısı II’nin yapılan rekonstrüksiyonu da bu doğrultuda yapılmıştır (Şekil 37). Yapı içinde yaklaşık 50 x 40 cm ölçülerinde dikdörtgen kesitli kırık dikilitaşların beş tanesinin alt kısımları ele geçmiştir. Kırık olarak ele geçen dikilitaş parçalarının T-biçimli bir başlığa sahip olup olasılıkla yapının çatı kısmını taşıyan yan destek olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bir sonraki evrenin kült yapısının

103

(H13 C) dikilitaş buluntularında bu durum daha belirgin olarak görülebilmektedir (Hauptmann 1993: 45-46).

Kült Yapısı II’ de yapılan bir yenilemede, yapının doğu köşesinde birisi ‘T’ başlıklı, diğeri ise ters ‘L’ ye benzeyen iki dikilitaşın bulunduğu (Şekil 38) taş seki üzerine, dikdörtgen bir podyum yapılıp büyük bir kuş heykeli de podyum içerisine gömülmüştür (Hauptann, 2007a: 142). Dikdörtgen podyumun köşesinde yer alan yüksek kabartmalı dikilitaşın yüksekliği 1.70 m’dir. Görünebilen dar tarafında, detayların fazla görülemediği şerit biçimli kazımalar yer almaktadır. T-biçimli bir baş bölümüne sahip olan 1.70 m yüksekliğindeki dikilitaş yapı içerisine doğu-batı yönünde diyagonal olarak yerleştirilmiştir. Taş seki içinde ele geçen ikinci bir dikilitaş ise diğerine kıyasla daha büyük boyutludur. Çıkıntılı bir başa sahip olan bu dikilitaşın yüksekliği 1.95 m’dir. Dikilitaşın çıkıntılı başın bulunduğu taraf, kuzeydoğu duvarı ile yassı taşlarla döşenmiş olan seki arasında yer alan duvar köşesinde yer alır. Diğer bir yandan bu dikilitaşın kaba bir şekilde yontulması yapımının yarım kaldığı izlenimini oluşturmaktadır. Bu evre yapısında ele geçen bir diğer dikilitaş ise yapının kuzeyindeki kenarda 170 x 100 cm boyutlarda eklenen başka bir platformda yer alan seki içine yerleştirilmiş olarak ele geçmiştir (Hauptmann 1993: 47-48).

Bir önceki yapının doğrudan üzerine inşa edilen Kült Yapısı III, boyut olarak küçülmesinin yanı sıra, seki içinde yer alan dikilitaş sayısında da düşüş yaşanmıştır. Bu evre kült yapısında, yapının duvarını çevreleyen uzun sekinin içinde 12 dikilitaş yer almaktadır. Bu evre dikilitaşları sekinin ön yüzüne yaklaşık 2.50 m aralıklarla yerleştirilmiştir. Dikilitaşların 10 tanesi seki içerisine, 2 tanesi ise yapının girişindeki basamakları desteklemek üzere iki yanına yerleştirilmiştir (Hauptmann, 2007a: 142). Seki içinde yer alan dikilitaşların dışında yapının ortasında iki adet dikilitaş daha yer almaktadır. Yapının ortasına yerleştirilen ve üzerinde kabartma motiflerinin yer aldığı iki adet uzun dikilitaş, yapının kuzeydoğu duvarının karşında yer alan nişi yapıya giriş esnasında görecek şekilde konumlandırılmıştır. Dikilitaşların geniş yüzleri üzerinde alçak kabartma ile dikilitaşın yan yüzünde yer alan ellerle birleşen iki kol motifi yer almaktadır (Hauptmann, 2012: 102).

Kült Yapısı III’ün ortasında yer alan iki adet dikilitaştan sadece batı tarafında yer alanın alt yarısı in situ olarak ele geçmiştir. ‘Dikilitaş 1’ olarak adlandırılan buluntu

104

yapının kuzeybatısında yer alan sekiden 2.25 m, yapının giriş kısmının iç tarafından ise 4 m uzaklıkta yer almaktadır (Şekil 39-40). Dikilitaşın alt kısmı, kült yapısının terrazzo tabanında bulunurken üst kısmı ise 1983 yılında yapının yer aldığı terasın batı kesiminde yapılan araştırmalarda yüzeyde bulunmuştur. Ele geçen dikilitaşın üst yarısı, in situ dikilitaşın alt yarısına oturtularak bütün hale getirilmiştir. Bu dikilitaş yapı içinde yer alan sekilerin kaplama plakaları gibi yakın çevrede bulunmayan daha sert kireçtaşından yapılmıştır. Birleştirilmiş halde dikilitaşın, eni 80 cm ile 35 cm arasında daraldığı görülürken, orjinal yüksekliği ise yaklaşık 3.15 m’dir. Geniş yüzlerinde hafif bükülmüş kollar betimlenirken, bu kollar dikilitaşın dar olan yan yüzünde atkıya benzer iki şerit ile çevrelenmiş geniş ve oyuntulu bir hattın alt kısmında ellerle birleşir. Var olduğu düşünülen T-biçimli baş kısmının ise antik dönemde kırıldığı düşünülmektedir. (Hauptmann, 1992: 27; Hauptmann, 1993: 51-53).

Yapının merkezinde yer alan dikilitaşlardan bir diğeri ise ‘Dikilitaş 2’ olarak adlandırılmıştır. Yerde kırılmış olarak bulunan bu dikilitaşın ‘T’ başlığı bütün olarak ele geçmiştir (Şekil 41). Dikilitaşın daralan kesitinin genişliği 44-33 cm arasında değişirken, ayak kısmı ile birlikte yüksekliği ise 2.40 m olarak ölçülmüştür. Ön ve yan yüzeylerinde özenli olarak işlenmiş görünen alçak kabartma halinde tasvirler yer almaktadır. Dikilitaşın geniş yüzünde özenle işlenmiş hafif bükülü kollar yer alırken, dar ön yüzünde ise beş parmaklı eller yer almaktadır. Eller dikilitaşın ‘T’ başlığın hemen altından başlayan derince kazılmış bir şeridin altında birleşir. Yapı içindeki sekide ele geçen diğer dikilitaşlar benzer şekilde bezenmelere sahip olan kırık parçalar halinde ele geçmiştir. Daha geç evreye ait üst dolguda zeminin altına doğru açılan derin bir kaçak kazı çukurunda yine bir adet T-biçimli dikilitaş ele geçen buluntu arasındadır (Hauptmann 1993: 50-53; Hauptmann, 2012b: 17-18).

Sonuç olarak; Nevali Çori’de tek mekânlı olarak inşa edilen üç farklı evrelere ait kült yapıları, Çayönü yerleşim yerinde olduğu gibi düzenli ve organize olmuş bir yerleşim yapısını göstermektedir. Hauptmann (1993: 41) her iki anıtsal yapıyı (H 13B ve H 13C), terrazzo taban döşemesi, yapı içlerini çevreleyen taş sekileri, mekân içi düzenlemesinde yer alan tasvirli yekpare dikilitaşlar ve mekân içinde ele geçen benzerlerine az rastlanır çeşitli insan tasvirli heykelleri ile konut yapılarından bariz bir şekilde ayrılan kült amaçlı yapılar olarak tanımlamıştır. Ayrıca kutsal ve seküler alanların diğer bir değişle dinsel alanlar ile gündelik hayatın geçtiği alanların belirgin bir biçimde ayrı olarak ele alındığı

105

söz konusu yapılardan anlaşılmaktadır. Diğer bir yandan söz konusu bu yapılar Nevali Çori yerleşim yerinde inanç ile ilişkili tapınım ve ritüellerin yanı sıra, ekonomik çıkarları da simgeleyen katmanlaşmış bir toplum düzenini de yansıtır (Hauptmann, 2007a: 143).