Nesnel Ölçülebilen Çaba Türleri ve Ölçüm Yöntemleri

Krings’in üçlü çaba modeli (1986; 2001) çerçevesinde üç tür çaba vardır: zamansal, fiziksel ve bilişsel çaba. Bu çaba türleri ve ölçüm araçları aşağıda sırasıyla ele alınacaktır.

3.5.2.1. Zamansal Çaba

Zamansal çaba, makine çevirisini düzeltme araştırmalarında sıklıkla kullanılan bir değerdir. Eğer makine çevirisini düzeltmek hiçbir öneri olmaksızın çevirmekten daha fazla zaman alıyorsa, makine çevirisi başarısız demektir.

Bilgisayar destekli çeviri araçlarında da benzer bir mantıkla aynı sonuca varılabilir: bir bulanık eşleşmeyi düzeltmek ne kadar zaman alıyorsa, çevirmenin o kadar fazla işlem

71

yapması gerekmektedir. Hiçbir bulanık eşleşme olmadan çeviri yapmak, örneğin %70 eşleşme oranına sahip bir çeviriyi düzeltmekten daha kısa zaman alıyorsa, bu durumda %70 eşleşmenin daha fazla çaba gerektirdiği söylenebilir.

Bu çalışmada da benzer bir şekilde, her bir segmentte harcanan çeviri süresi, zamansal çaba olarak ele alınmıştır. Basit bir mantıkla, bir segmenti çevirmek ne kadar uzun sürüyorsa, o segmentte o kadar çok zamansal çaba harcanmıştır, denilebilir. Zamansal çabayı ölçmek için SDL Trados Studio 2019 ve göz takip cihazının yazılımı olan GazePoint Analysis programı karşılaştırmalı olarak kullanılmıştır.

Metin üzerindeki ilk göz hareketi genellikle yerini bulma hareketidir. Göz takip cihazından, metinde segmentin başlangıç kısmına yakın ilk göz hareketinin saniyesi hesaplanarak segmentin çeviri süresinin başlangıcı bulunmuştur. SDL Trados Studio, her bir segment geçişinde yaklaşık 200 milisaniyelik47

bir çeviri belleği araması yapmaktadır. Bu esnada ise çeviri belleği sekmesinde donukluk yaşanmaktadır. Bu donukluğun başladığı nokta ise segmentin çeviri süresinin bitişi olarak ele alınmıştır. Bu iki zaman arasındaki farklılık çeviri süresi olarak ele alınmıştır. Karşılaştırmanın daha kolay yapılabilmesi için ise her bir segmentin çeviri süresi milisaniyeye dönüştürülmüştür.

3.5.2.2. Fiziksel Çaba

Krings fiziksel çabayı makine çevirisinde görülen eksiklikleri gidermek için yapılan fiziksel işlemler olarak ele alır (1986; 2001, s. 54). Metindeki hataları gidermek için klavye ve fare ile gerçekleştirilen tüm silme, ekleme ve yer değiştirme işlemleri bu çabayı ölçmek için kullanılır.

SDL Trados Studio gibi, piyasada yaygın olarak kullanılan bir çeviri ortamı yazılımı olan Memoq’nun her bir segmentte çeviri belleği eşleşmesi ile çevirmenin çevirdiği metin arasındaki farkı, müşteriye raporlamak amacıyla ölçmek için Levenshtein48

mesafesini kullanmasından hareketle, bu çalışmada da fiziksel çabayı ölçmek için

47

Bölüm 2.2.2.1’de de açıklandığı gibi, görsel izlenimler 200 ms’lik bir gecikme ile çalışma belleğine aktarılır. Bu gecikmenin bilişsel çaba hesaplanırken göz önüne alınması gerekmektedir. SDL Trados Studio 2019’da yaşanan 200 ms’lik gecikme, veri analizi açısından oldukça önemli bir kolaylık sağlamıştır.

48

72

Levenshtein mesafesi⁴⁹ kullanılmıştır. Çeviri belleği eşleşmesi ile çeviri metin arasındaki harf temelindeki farklılıklar hesaplanmıştır. Levenshtein mesafesinin ölçülmesinde kullanılan internet sitesinin ekran görüntüsü aşağıda verilmiştir:

Ekran Görüntüsü 2: Levenshtein Mesafesi Hesaplama

3.5.3.3. Bilişsel Çaba

Bilişsel çaba, Krings’e göre makine çevirisi çıktısındaki mevcut hataları gidermek için harekete geçirilmesi gereken tüm bilişsel süreçlerin türü ve miktarını belirtir (1986; 2001, s. 179). Bilişsel çabanın ölçülmesinde diğer iki çaba türü (zamansal ve fiziksel) kullanılabileceği gibi, göz takip cihazı da kullanılabilir. Just ve Carpenter tarafından öne sürülen “Göz-Zihin Varsayımı” (1980), gözün sabitlendiği şey ile zihnin işlediği şey arasında zamansal bir gecikmenin bulunmadığını varsayar. Buradan hareketle, göz bir şey üzerinde ne kadar sabitlenirse, o şeyin bilişsel açıdan o kadar çaba sarf edilmesine yol açtığı ortaya çıkar. Bu varsayımdan hareket eden göz takip cihazları, bilişsel çabayı

49 https://awsm-tools.com/text/levenshtein-distance internet sitesi otomatik olarak kaynak ve hedef arasındaki harf farkını ve benzerlik oranını vermektedir. Erişim tarihi: 20.03.2019

73

gözün hareketlerinden ve gözbebeğindeki genişleme ve daralma oranlarından hareketle dolaylı olarak ölçmektedir.

Çalışmada bilişsel çabayı ölçmek ve ekranı kaydetmek için Gazepoint GP3 HD 150Hz50

göz takip cihazı ve GazePoint Analysis göz takip yazılımı kullanılmıştır. Göz takip cihazına ait bir fotoğraf aşağıda yer almaktadır:

Fotoğraf 1:

GazePoint GP3 HD Göz Takip Cihazı51

GazePoint GP3 HD göz takip cihazı 150 Hz örnekleme hızına sahiptir; yani yaklaşık her 6 milisaniyede bir örnekleme yapmaktadır. Göz takip cihazı, katılımcıların klavye hareketlerinden etkilenmemesi için sabitleyici bir aparatla kullanılmıştır. Cihaz, monitör ve klavye arasına yerleştirilmiştir.

Her bir segment ve katılımcı için odaklanma sayısı ve ortalama odaklanma süresi hesaplanmıştır. Odaklanma sayısının yüksekliği, anlamada yaşanan zorluğa veya karmaşıklığa işaret etmektedir (Poole ve Ball, 2006). Ortalama odaklanma süresinin yüksek olması ise bilgi edinmede yaşanan zorluğu belirtmektedir (Just ve Carpenter, 1976; Poole ve Ball, 2006).

Çalışmada diğer süreç odaklı çeviri araştırmalarıyla karşılaştırılabilirlik sağlanması hedeflenmiş ve odaklanma 100 milisaniye üzerinden hesaplanmıştır. Odaklanma sayısının hesaplanmasında, SDL Trados Studio 2019’nun segmentler arasındaki geçişte eşleşme aramak için bellek taramasında harcadığı 200 milisaniyelik gecikme52

kullanılmıştır. Gecikmenin başlangıcı bir önceki segmentin bitişini işaret etmekte,

50https://www.gazept.com/product/gp3hd/ Erişim tarihi: 11.12.2018

51 https://www.gazept.com/product/gp3hd/ internet sitesinden alınmıştır. Erişim tarihi: 25.05.2019 52 Bölüm 2.2.2.1’de de açıklandığı gibi, görsel izlenimler 200 ms’lik bir gecikme ile çalışma belleğine aktarılır. Bu gecikmenin bilişsel çaba hesaplanırken göz önüne alınması gerekmektedir.

74

gecikmenin sonlanması ise bir sonraki segmentin başlangıcını göstermektedir. GazePoint Analysis programının sunduğu ham veriler segmentlere göre ayrılmış ve her bir segmente düşen odaklanma sayısı hesaplanmıştır. Ortalama odaklanma sayısı ise çeviri süresinin odaklanma sayısına bölünmesi ile hesaplanmıştır.

Göz takip cihazı sadece kendi yazılımı olan GazePoint Analysis programı ile kullanılabilmektedir. Bu programda her bir deney yeni bir proje olarak tasarlanmış ve ekran kaydetme seçeneği kullanılmıştır (diğer seçenekler internet tarayıcı, video, fotoğraf, vb.). Program üzerinden odaklanma süresi belirlenebilmekte ve ısı haritaları, yoğunluk haritaları ile ham veri dosyaları oluşturulmaktadır. Programdan üretilen csv uzantılı veri dosyaları Microsoft Excel’de açılarak üzerinde çalışılmıştır.