Nüfusun Cinsiyet Yapısı

Cinsiyet yapısı, toplam nüfus içinde kadın-erkek oranlarının bir ifadesidir. Bu yapı, 100 kadına düşen erkek veya 100 erkeğe isabet eden kadın sayısı arasındaki oran ile gösterilebilir. Yaygın bir kanaate göre, iki cinsin miktar olarak eşit olması beklenir331.

Kadın ve erkek nüfusu sadece demografik anlam taşımaz. Bu nüfus, sosyal ve ekonomik bakımdan da önemlidir. Ancak kadın-erkek nüfusunun sayısını etkileyen birçok etken bulunmaktadır. Örneğin I. Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşı’nda Kocaeli erkek nüfusunda büyük azalmalar görülmüştür. Bu durumun nedeni evlenecek yaştaki erkeklerin savaşa katılması nedeniyle doğum oranının düşmesidir. Bir vilâyetteki kadın ve erkek nüfus arasındaki farkın oluşmasını sanayinin gelişmesi, göç, askerî birlik bulunup bulunmaması gibi faktörler etkilemektedir³³². Bu doğrultuda Kocaeli’nde cinsiyetin nüfusu nasıl etkilediğini göstermek için aşağıdaki tablo verilerinden istifade edilmiştir333.

330 “Kocaeli” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. VII, s.4989.

331 https://cografyabilim.files.wordpress.com/2014/12/nufuscografyasc4b1.pdf (16.03.2015).

332 http://ebadersleri.com/turkiye-nufusunun-yapisal-ozellikleri/?print=print (16.03.2015).

333 Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, 1960 Genel Nüfus Sayımı, s.358-363; “Kocaeli” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. VII, s.4989.

93 Tablo 9

Türkiye ve Kocaeli Nüfusunun Cinsiyet Yapısının Karşılaştırılması

Tablodan anlaşılacağı üzere, Kocaeli nüfusu içinde 1950 sonrasında erkek nüfusunun kadın nüfusuna göre her dönemde fazla olduğu görülmektedir. Erkek nüfusun sürekli artış göstermesi aynı zamanda vilâyete iş gücü alanında erkeklerin daha fazla bulunduklarının göstergesidir. Özellikle 1950’li yıllarda Kocaeli’ne iş bulma amacıyla dışarıdan gelen erkekler, genelde aileleri ile değil de tek başlarına gelmişlerdir. Bahsi geçen vilâyete aile ile birlikte göçlerin yoğunlaşması daha çok 1960’lı yıllarda görülmüştür334.

1.2. 5. Nüfusun Kentsel ve Kırsal Yapısı

Nüfus bilgilerinin elde edilmesinde Bir vilâyetin kırsal ve kentsel durumu mühim bir etkendir. Kır yerleşmelerinde nüfus genellikle azdır. Nüfusun az olmasının başlıca nedeni, doğal şartların elverişsizliğidir. İnsanlar arasında akrabalık ilişkileri söz konusudur. Ekonomik fonksiyonu tarım ve hayvancılığa dayalı, nüfusu 2000’e kadar olan yerleşmelerdir. Fonksiyon alanları belirgin değildir. Alt ve üst yapı hizmetleri gelişmemiştir. Eğitim, sağlık, hizmet ve kültürel hizmetler gelişmemiştir. Halkın geleneksel yaşam tarzı devam etmektedir.

334 Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, 1927, 1935, 1940, 1950,1955 ve 1960

Genel Nüfus Sayımları; “Kocaeli” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. VII, s. 4990.

YIL

TÜRKİYE KOCAELİ

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın 1927 13.648.270 6.563.879 7.084.391 286.600 141.366 145.234 1935 16.158.018 7.936.770 8.221.248 335.292 168.655 166.637 1940 17.820.950 8.898.912 8.922.038 375.530 191.901 183.629 1945 18.790.174 9.446.580 9.343.594 416.058 216.318 199.740 1950 20.947.188 10.527.085 10.420.103 474.644 244.824 229.820 1955 24.064.763 12.233.421 11.831.342 253.174 136.816 116.358 1960 27.754.820 14.163.888 13.590.932 297.463 159.813 137.650

94

“Küçük yerleşmelerin çeşitli etkenlerle gelişmeleri sonucunda şehirler ortaya çıkmıştır. Şehirleri kır yerleşmelerinden ayıran özelliklerin başında nüfuslarının fazlalığı ve kapladıkları alanın genişliği gelir. Şehir, insanların geçimlerini daha çok tarım dışı sektörlerden (sanayi, ticaret, turizm, eğitim, yönetim vb.) sağladığı en büyük yerleşme birimidir. Türkiye’de bir yerleşme biriminin köy ya da şehir sayılmasında göz önünde tutulan çeşitli özellikler vardır. Nüfus sayısını esas alan özelliğe göre nüfusu 10.000’den fazla olan yerler şehir grubuna girmektedir335”. Bu doğrultuda Kocaeli’nin

kentlerde ve kırsal alanlarda yaşayanlar ile ilgili bilgiler tabloda gösterildiği gibidir336:

Tablo 10

Türkiye ve Kocaeli Nüfusunun Kentsel ve Kırsal Yapısı (Sayı ve Yüzde Olarak)

Sayım Yılı

Türkiye Kocaeli Yüzde Yüzde _{Yıllık Nüfus} Artış Hızı

(Binde) Toplam Toplam Şehir Köy ^{Şehir Oranı}

(%) Köy Oranı (%) 1927 13 648 270 299 093 - - - - - 1935 16 158 018 335 292 61 560 273 732 18,36 81,64 14,28 1940 17 820 950 375 530 79 330 296 200 21,12 78,88 22,67 1945 18 790 174 416 058 93 614 322 444 22,50 77,50 20,50 1950 20 947 188 474 644 103 773 370 871 23,86 76,14 26,35 1955 24 064 763 253 174 84 492 168 682 33,37 66,63 33,08 1960 27 754 820 297 463 112 082 185 381 37,68 62,32 32,24

Yukarıdaki tabloya göre, Kocaeli’nde kırsal ve kentsel kesimlerde nüfus bakımından önemli farklılıklar bulunmaktadır. Kırsal kesimde erkek nüfus, kentsel alandaki erkek nüfusa göre düşüktür. Bunun sebebi ise 1950’li yıllarda kentlerde iş sahasında erkeklerin kadınlardan daha fazla sayıda yer almasıdır. Bunun dışında vilâyetin erkek nüfusu hem kırsal hem de kentsel alanlarda her dönemde kadınlardan yüksek olduğu tablodaki verilerden bir kez daha görülmektedir 337.

335 www.palmeyayınevi.com/...8.Bolum-nerede ve nasıl yasiyoruz.pdf. (15.01.2014).

336 “Kocaeli” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. VII, s. 4990.

337 Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, 1927, 1935, 1940, 1950, 1955 ve 1960

95

1950’den itibaren Kocaeli nüfusunda kentsel oran sürekli artış göstermiş, kırsal oran ise daima azalma eğiliminde bulunmuştur. Bu durumun temel sebeplerinden birisi, Kocaeli’nin 1950’den itibaren sanayi alanında gelişmeye başlaması ve beraberinde birçok çalışanın şehir merkezinde yaşamaya başlamasıdır.

1.3. Belediyecilik

DP Kuruluş Beyannamesi’nde yerel yönetimler ile ilgili belediye yönetimlerini demokratikleştirmeyi istemiş ve yerel ihtiyaçların yerinden karşılanması, halkın yönetime katılması ile belediyelerin güçlendirilmesinden bahsetmiştir. Yeni partinin ilgi gören ilkelerinin benzerleri 1947 yılında CHP’nin programında da yer almıştır. Belediyecilik konusunda büyük projeleri olduğunu ileri süren DP, iktidar oluncaya kadar bu konuyu sürekli gündeminde tutmuştur. Ancak bahsi geçen partinin muhalefetteyken savunmuş olduğu belediyelerin demokratikleştirilmesi talebi, iktidara geçtikten sonra hayat bulmamış ve 1955 yılına kadar tek parti dönemindeki belediye yasalarında önemli değişiklikler yapılmamıştır. Örneğin belediye başkanının iki dereceli seçimi ve Dâhiliye Bakanı’nın emriyle görevden alınabilmesi ve Bakanlar Kurulu kararıyla belediye meclisinin dağıtılabilmesi gibi uygulamalara devam edilmiştir.

DP döneminde 1955’ten itibaren birçok yasal düzenleme yapılmış ve belediye bölümleri ile parti programları halkın istek ve beklentilerine göre baştan oluşturulmuştur. Bu dönemde belediyelerin görevleri yeni kurulan şube ve müdürlükler aracılığı ile büyük oranda belediyelerin denetimlerine alınmıştır. Böylece yerinde yönetim mekanizması işlemeye başlamıştır. 1955 yılında mahalli yönetim alanındaki mühim değişiklikler arasında yerel yönetim gelirlerinin kısmi biçimde arttırılması ve belediyelerin sayısındaki artış bulunmaktadır. DP döneminden önce yeni oluşturulan belediye sayısı 91 iken, 1945-1960 arasındaki dönemde 412 adet yeni belediye teşekkül etmiştir. Bu artışın görülmesinde hızlı kentleşme ve iktidarın belediyeciliği siyasal kazanca dönüştürme çabaları etkiliydi³³⁸.

338 Süleyman Yaman Koçak-Ali Ekşi, “Katılımcılık ve Demokrasi Perspektifinden Türkiye’de Yerel Yönetimler”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21 (Mayıs 2010), s.299-301.

96 1.3.1. İzmit Belediye Başkanlığı

1871 yılında İdare-i Umumiye-i Vilâyet Nizamnamesinin 7. maddesinde gösterilen biçimde İzmit’e bağlı mahalle ve kasabalarda belediye işlerini yürütmek için cemaatler tarafından seçimlerle bir başkan, bir muavin ve altı üyeden müteşekkil ilk Belediye Meclisi Başkanlığı kurulmuştur. Böylece Kasap Tahir Ağa Belediye Başkanı olmak üzere üçü Müslim ve üçü Gayrimüslimlerden oluşan Belediye Meclisi göreve başlamıştır. İzmit Belediyesi kurulduğu ilk dönemlerde İstanbul Belediyesine bağlıydı. 1888’e kadar İstanbul’a bağlı olan bahsi geçen belediye, bu tarihten itibaren ayrı bir belediye haline getirilmiştir³³⁹. Böylece İzmit’te belediye işlerinin daha rahat bir şekilde yürütülmüş olabileceği değerlendirilmektedir.

1923’te İzmit Merkez kaza olmak üzere Kocaeli vilâyeti teşekkül etmiş ve bahsi geçen ilin belediye işleri İzmit Belediye Başkanı tarafından yürütülmeye başlanmıştır. İzmit Belediyesi, Cumhuriyet’in ilk döneminde hızlı bir gelişme göstermiştir. Bu dönemde Kocaeli’nin ilk belediye başkanı Hacı Selim Efendi’dir. İzmit Belediyesi, 1923 yılında bir başkâtiplik, bir mesul muhasiplik, bir zabıta amirliği, bir inşaat fen memurluğu, bir sağlık memurluğu, bir suyolculuğu ve bir tanzifat memurluğu gibi birimlerden oluşmaktaydı. Aynı yıl içinde bir itfaiye amirliği, bir elektrik fen memurluğu, bir sağlık memurluğu ile bir belediye avukatlığı kurularak belediyenin memurluk sayıları daha da arttırılmıştır. İlk itfaiye teşkilatı 2 arozöz340 ve yedi personelden oluşmuş, zamanla itfaiyenin memurluk sayıları arttırılmış ve hizmet alanı büyütülmüştür³⁴¹.

Uzun yıllar İzmit Belediyesi tarafından kullanılan kent merkezindeki mevcut hizmet binası 1950’de yıktırılmış342, yerine beş katlı yeni bir hizmet binası inşa edilmiş ve bu binada belediye hizmetleri verilmeye başlanmıştır³⁴³. 1957’de mevcut belediye binası vilâyetin ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz kalınca, Cumhuriyet Caddesi üzerinde yeni bir İzmit Belediye binası daha yapılmıştır. Ancak bu belediye binası da yetersiz kalınca

339 Ulugün, Osmanlı ve Ulusal Kurtuluş Savaşı Döneminde Kocaeli, s.42.

340Arozöz: Yolları ve yol kenarlarındaki yeşillikleri sulamakta kullanılan bir araçtır. Bu araçlar, büyük bir araca su tankı yerleştirilerek hazırlanır, http://kelimeler.net/AROZ%C3%96Z-kelimesinin-anlami-nedir (15.11.2014).

341 Avcı, Cumhuriyet Döneminde İzmit (1923-1973), s.55-57.

342 Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyete İzmit Kenti, s. 91.

97

1958’de İzmit merkez mahallerinden birisi olan Ömerağa Mahallesi İstiklal Caddesi üzerinde ve adliye binasının Saray Yokuşu’nda büyük bir belediye binası inşa edilmiştir344.

1950’lerde İzmit belediye binası gibi vilâyetin bütün kamu binaları yeniden oluşturulmuştur. Böylece, bu dönemde halkın ihtiyaçları doğrultusunda birçok kamu kurum ve kuruluşu yapılmıştır. Bu durum aynı zamanda DP’nin belediyecilik politikasını göstermektedir. 1951’de İzmit Belediyesi Su Fen İşleri Memurluğu, Su İşleri Müdürlüğüne, İnşaat Fen Memurluğu İşleri de İnşaat Fen İşleri Müdürlüğüne dönüştürülmüştür. Ayrıca bu iki müdürlük için 1955 yılında tekrar bir düzenleme yapılmıştır345. 1950’lerde İzmit’te birçok yeni konut yapıldığı için Su İşleri ile İnşaat Fen İşleri Müdürlüklerinin iş yoğunlukları diğer birimlerden fazlaydı. Bu durumdan dolayı da bu müdürlüklerle ilgili sürekli değişikliklerin yapılmasının elzem bir durum arz etmiş olabileceği değerlendirilmektedir.

DP döneminde belediyeyi personel bakımından güçlendirmek ve belediyenin hizmet alanını genişletmek amacıyla yapılan düzenleme ve değişiklikler kapsamında 1951’de İzmit Elektrik ve Sular İşletmesi Muhasipliği, Belediye Müfettişliğine ve Belediye Avukatlığı da Belediye Hukuk Müşavirliği’ne dönüştürülmüştür. Ayrıca mevcut müdürlüklere 1953 yılında Mezbaha ve Elektrik İşleri Fen Müdürlükleri de dâhil edilmiştir. Bu iki müdürlük, daha sonraları İşletmeler Müdürlüğü şeklinde değiştirilmiştir. 1957’de İzmit Belediye teşkilatına Hal Müdürlüğü ve Belediye Ayniyat Muhasipliği Şube Müdürlüğü de eklenmiştir. 1960’ta bahsi geçen işletmeler, İzmit Belediyesi’nden ayrılarak Tesis Kredilerine devredilmiş ve Elektrik İşletmesi ile Sular İşletmesi Müdürlüklerinin muhasebe müdürlüklerine birer Ayniyat Muhasipliği eklenmiştir346. Böylece İzmit Belediyesi’nin daha etkin ve verimli bir kurum haline getirildiği düşünülmektedir.

344 Binici, İzmit’te 1936–1966 Yılları Arasındaki Yapı Üretiminin Kentin Gelişimine Etkileri, s. 17.

345 Kaya, Tanzimat’tan Cumhuriyete İzmit Kenti, s. 91-92.

98 1.3.2. İzmit Belediyesi Başkanları

Yukarıda ifade olunduğu üzere; Cumhuriyet dönemi İzmit’in ilk belediye başkanı Hacı Selim Efendi’dir. Hacı Selim Efendi’den sonra 1927 yılından 1931 yılına kadar Zeynel Abidin (Aral) Efendi Belediye başkanlığı yapmıştır. 1931’den 1950’ye kadar ise belediye başkanlığı görevini Kemal Öz yürütmüştür. Kocaeli belediyecilik hizmetleri tarihinde en uzun başkanlık yapan kişi Kemal Öz’dür. Vilâyetin gelişmesinde büyük katkıları olduğu değerlendirilen bahsi geçen başkanın görevi DP’nin iktidara gelmesi ile son bulmuştur. Kocaeli Valilerinden birisi olan Kara Eşref Sayıt, İzmit Belediye Başkanı Kemal Öz’ün çalışmalarına yardımcı olmuş; Paşa ve Çene sularının, Türkiye’nin en modern ve sağlık koşullarına uygun malzemesi ile kente getirilmesinde ve SEKA Fabrikalarının kurulmasında etkin rol oynamıştır347. Netice itibarıyla bahsi geçen çalışmaları yapan ve İzmit’in gelişmesini sağlayan Kemal Öz halen Kocaeli’nde bilinen ve adı geçen kişiler arasında yer almaktadır.

DP döneminde İzmit’in ilk belediye başkanı olan Saadettin Yalım 10 Eylül 1950’de göreve başlamıştır348. Saadetin Yalım, bu görevi iki yıl boyunca sürdürmüştür. Bahsi geçen belediye başkanına vazife yaptığı dönemde görevi kötüye kullanmaktan dolayı soruşturma açılmış ve kendisi görevden alınmıştır 349. Soruşturma bitene kadar belediye başkanlığı görevine hükümet tarafından 21 Kasım 1953’te vekâleten Zekai Paşik atanmıştır350.

Zekai Paşik’ten sonra Ali Haydar Öztalay belediye başkanlığına görevlendirilmiş ve bu görevi 24 Mart 1954’e kadar sürdürmüştür351. 1954’te yapılan Belediye Meclisi Seçimleri sırasında DP’nin Kocaeli’nde seçimleri kazanması ile DP’den İzmit Belediye Meclis Üyeliğini kazanan Akif Terzioğlu 24 Mart 1954’te Belediye başkanlığına seçilmiş352 ve bu görevi 9 Ocak 1956’ya kadar sürdürmüştür³⁵³. Akif Terzioğlu’ndan

347 Öztüre, Nikomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, 152.

348 BCA, Fon Kodu: 30.11.1.0 Yer No: 217.35.1; Resmi Gazete, 14 Ekim 1950, sayı: 9631, s. 19202.

349 Türk Yolu Gazetesi, 29 Ekim 1953, No: 4211.

350 Türk Yolu Gazetesi, 22 Kasım 1953, No: 4239.

351 Türk Yolu Gazetesi, 29.Ekim 1953, No: 4211.

352 BCA, Fon Kodu: 30.11.1.0 Yer No: 252.2.15.

99

sonra Osman Gencal belediye başkanı olarak seçilmiş ve görevi 9 Ocak 1956’da onaylanmıştır. Osman Gencal, bu görevini 1958’ye kadar sürdürmüştür.

Önceleri atama ile başa gelen belediye başkanları Cumhuriyetle beraber seçim usulüyle göreve gelecek şekilde değişikliğe tabi tutulmuş, 1 Mart 1957 tarihinden sonra da belediyeler özel idarelerden ayrılmıştı354.1958’den itibaren belediye başkanlığı ile ilgili yapılan yasal düzenlemeler kapsamında Kocaeli dâhil birçok vilâyette bu görevi valiler yapmaya başlamıştır. İzmit’in ilk Belediye Başkanı ve Valisi Salih Ekmel Çetiner’dir ve bu görevi 1959’a kadar sürdürmüştür. 15 Temmuz 1959’dan 12 Haziran 1960’a kadar ise bu görevi Alaettin Eriş yapmıştır355.