Muhasebe Denetiminin Türleri

Muhasebe denetimi çeşitli amaçlara ulaşmak için yapılabilir. Bu denetim türleri aşağıda kısaca ele alınmıştır.

3.2.2.1.1. Mali Tablolar Denetimi

Bu denetim türünde, bir işletmeye ait mali tabloların, ait oldukları işletmenin mali durumu ve faaliyet sonuçlarını doğru ve dürüst, genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine ve yasal hükümlere uygun olarak yansıtıp yansıtmadığı hakkında bir kanaate ulaşmaktır¹⁶⁰.

Mali tabloların gerçek durumu yansıtması sadece, ekonomik olaylar sonucu oluşan rakamsal bilgilerin gerçek değerleriyle yansıtılması anlamına gelmez. Hazırlanan mali tabloların, genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri ( G.K.G.M.İ.), mali tablolar ilkeleri ve yasal düzenlemelere uygun olarak hazırlanıp hazırlanmadığının tespiti sürecini de kapsar¹⁶¹.

Genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri doğrultusunda hazırlanması gereken ve denetim kapsamına giren finansal tablolar: bilânço, gelir tablosu, dağıtılmayan karlar tablosudur¹⁶².

3.2.2.1.2. Uygunluk Denetimi

Uygunluk denetiminde amaç, belli bir otoritenin koyduğu ilke ve standartlara, denetimi yapılan kuruluşta uyulup uyulmadığının araştırılmasıdır. Örneğin, özel bir şirkette

160 Güredin Ersin, a.g.e. s.14

161 Güredin Ersin, a.g.e. s.25

162 Güredin Ersin, a.g.e. s.14

denetim, muhasebe uygulamalarının şirketin tepe yönetimi tarafından ortaya konulan ilkelere ya da yazılı belgelere uyup uymadığının incelenmesi amacı ile istenebilir. Bu tip ilke ve yöntemlerde aranılan uygunluk denetimi, maaş ve işçilik politikalarına uygunluğun ya da banka ilişkilerinden doğan yasal zorunluluklara uygunluğun aranması da olabilir. Bu tür denetim çalışmaları genellikle işletme içi denetçilerce yürütülür¹⁶³.

Uygunluk denetiminde raporlar genellikle şirketin tepe yönetimine verilir. Değişik amaçlı geniş kullanıcı grubu yerine özel amaçlı tek tip kullanıcıya hitap eden bu raporlarda belirlenen ilkelere uyulup uyulmadığı konusunda denetim yapıldıktan sonra görüş bildirilir¹⁶⁴.

Sayıştay denetçileri tarafından kamu kurum ve kuruluşlarının mali işlemlerinin ilgili mevzuata uygunluğunun araştırılması da uygunluk denetimi kapsamına girer.

Uygunluk denetimiyle ilgili örnek vermek gerekirse ABD'deki Single Audit Act of 1984 ve Office of Management an Budget (OMB) Circular A–133 yasaları uyarınca, federal hükümetten finansal yardım alan eyalet ve yerel hükümet kurumları ve kar amacı gütmeyen kuruluşların uygunluk denetimi yaptırmaları zorunludur. Denetimin amacı, alınan finansal yardımın mevcut yasa ve yönetmeliklere uygun olarak harcanıp harcanmadığının tespitidir¹⁶⁵.

Uygunluk denetiminde ele alınacak kıstaslar aşağıdaki gibi sıralanabilir¹⁶⁶.

— Anasözleşme hükümleri,

— Yönetim tarafından belirlenen veya kabul edilen iş ve işlem prosedürleri,

— Yönetim tarafından belirlenen yönergeler,

— Yönetim tarafından alınan özel ya da genel amaçlı kararlar,

— Teknik düzenlemeler,

— Yasal düzenlemeler,

— İşletme politikaları.

3.2.2.1.3. Faaliyet Denetimi

İşletmenin faaliyetlerinde genel olarak etken ve etkin çalışıp çalışmadığını ortaya koymayı amaçlayan bir denetim türüdür. Etkenlik; işletmenin amaçlarına ulaşmada kaynakları verimli kullanılıp kullanılmadığını ölçme görevini yerine getirmektedir. Bu tür

163 Güredin Ersin, a.g.e. s.12

164 Stettler, H. F., “Auditing Principles, A Systems Based Approach", 1982, s.81.

165 Whittington ve Pany, Principtes of Auditing and Other Assurance Services, ABD: McGraw Hill, 13.Baskı, 2001, s.l.

166 Özer, Mevlüt: Denetim. Özkan Matbaacılık, Ankara 1997, sayfa: 70.

denetimlerin sonucunda durumun belirlenip, işletme yönetimine önerilerde bulunma işlevi vardır. Bu yönüyle faaliyet denetimi bir danışmanlık hizmeti olarak ta kabul edilmektedir.

Faaliyet denetimi salt muhasebe işlemleri ile sınırlı olmayıp, işletmenin diğer işlevlerini de içermektedir. Bu nedenle uygulama alanı oldukça geniştir. Faaliyet denetiminin inceleme alanına işletmenin örgüt yapısı, üretim yöntemleri, pazarlama politikaları, bilgi işlem faaliyetleri girebilmektedir. Bu nedenle faaliyet denetimin uygulanması diğer denetim türlerine göre daha karmaşıktır¹⁶⁷.

Kurumların yeniden yapılanmaları ve küçülmeleri ile birlikte işletmelerin çeşitli bölümleri farklı şekillerde değer kazanmaktadır. Bir örnek vermek gerekirse, ABD'deki Genel Muhasebe Kurumu (General Accounting Office- G.A.O) hükümet programlarındaki faaliyet denetimlerine rehberlik etmektedir¹⁶⁸.

3.2.2.1.4. Özel Amaçlı Dar Kapsamlı Denetim

Önceden belirlenmiş özel bir amaç doğrultusunda istenilen her konuda denetim yapılabilir. Bazı özel amaçlı denetim çeşitleri bir defaya mahsus olarak, bazı çeşitleri de sürekli olarak yapılabilir.

Daha dar kapsamlı olan bu tür denetim finansal tabloların bir bölümünü, örneğin sadece dönen ya da sadece duran varlıkların denetiminin derinlemesine incelenmesini içerebilir.

Başlıca özel amaçlı denetim türleri aşağıda gösterilmiştir¹⁶⁹:

— Bir işletmeye ortak olmadan önce yaptırılan incelemeler,

— Satın alma ve birleşmelerden önce yapılan incelemeler,

— Kredi açmadan önce yapılan incelemeler,

— Hisse senedi ve tahvillere yatırım yapmadan önce yapılan inceleme,

— Bir yolsuzluğun veya ihmalin araştırılması,

— Vergi incelemeleri,

— Kamusal örgütlerce yapılan teftiş ve incelemeler,

— Mahkemelerce yaptırılan özel incelemeler.

167 Nejat Bozkurt, a.g.e. s.29

168 William F. Messier, JR, Auditing, A Systematic Approach, ABD: McGraw Hill, 1997, s.12

169 Gürbüz Hasan, a.g.e. s.14

3.2.2.2. Kapsamına Göre Denetim Türleri 3.2.2.2.1. Genel Denetim

Genel denetim, her türlü kayıt ve işlemlerle muhasebe çalışmalarının tümünü kapsayan denetim çalışmalarıdır¹⁷⁰. Bu işletmede yapılan muhasebe çalışmaları, bilânço ve gelir tablolarında özetlenir. Bu nedenle mali tabloların denetimi, bir anlamda genel denetimdir.

3.2.2.2.2. Özel Denetim

Muhasebenin belli bir konusunda yapılan ve sadece bu konuda bir kanaat açıklamayı amaçlayan denetim çalışmasıdır. Bu tür sınırlandırılmış denetim çalışmalarına" özel amaçlı denetim" de denilebilir¹⁷¹.

3.2.2.3. Uygulama Zamanına Göre Denetim Türleri 3.2.2.3.1. Devamlı Denetim

Denetlenen işletmenin muhasebe çalışmalarının yıl boyunca incelenmesi ve gerekli düzeltmelerin yapılmasıdır.

3.2.2.3.2. Ara Denetim

Üç aylık, altı aylık gibi kısa dönemlere ait sonuçların denetimidir.

3.2.2.3.3. Son Denetim

Hesap dönemi kapandıktan sonra yapılan denetim çalışmasıdır.

3.2.2.4. Yapılış Nedenine Göre Denetim Türleri 3.2.2.4.1. Zorunlu (Yasal) Denetim

Yasal hükümler gereğince yapılan denetim çalışmalarına zorunlu denetim denir.

Zorunlu denetimler, işletmelerin kuruluş biçimi veya faaliyet konusu nedeniyle yapılabilir.

3.2.2.4.2. İsteğe Bağlı Denetim

170 Türedin, Hasan: Muhasebe Denetimi, 2. Baskı, Karadeniz Teknik Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Yayını, Yayın No: 158/7, Trabzon 1996, s.6.

171 Gürbüz Hasan, a.g.e. s.14.

Yasal bir zorunluluk olmaksızın işletmeyle ilgili çeşitli çıkar gruplarının isteği üzerine yapılan denetim çalışmalarıdır.

3.2.2.5. Denetçinin Statüsüne Göre Denetim Türleri 3.2.2.5.1. Kamusal Denetim

Kamu düzeninin sağlanması ve kamu haklarının korunması amacıyla kamusal kuruluşların kendi denetim elemanlarına yaptırmış oldukları denetimler bu gruba girer.

Kamu kurumlarına bağlı olarak çalışıp, kamu yararına görev yapan kişilere kamu denetçisi adı verilmektedir. Kamu denetçilerinin dayanakları, önceden oluşturulmuş olan yasa, yönetmelik ve genel politikalardır. Kamu denetçileri kendi kurumlarında iç denetim, özel sektör işletmelerinde ise kamu denetimi görevlerini yerine getirirler¹⁷².

Türkiye'de kamu denetimi yapan kurumlar aşağıda gösterilmiştir:

— Sayıştay,

— Devlet Denetleme Kurulu,

— Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu 3.2.2.5.2. İç Denetim

Bir işletmenin görevli iç denetçileri tarafından yürütülen denetim çalışmalarıdır. Bu denetim türü 1940'lardan sonra önem kazanmış ve yaygınlaşmıştır. Daha önce bazı büyük işletmeler, iç denetçi çalıştırmışlarsa da bu denetçilerin görevleri, genellikle işletme varlıklarını koruma ile sınırlandırılmıştır. 1940'dan sonra iş hayatında ortaya çıkan gelişmeler nedeniyle iç denetim mesleği hızla gelişmiş ve yaygınlaşmıştır¹⁷³.

İç denetim, yönetime hizmet etmek amacıyla bir örgütteki muhasebe, mali ve diğer faaliyetleri gözden geçirmek için yapılan bağımsız bir değerleme faaliyetidir¹⁷⁴.

3.2.2.5.3. Bağımsız Denetim

Bağımsız denetim, kendi adına çalışan veya bir denetim şirketi ortağı olan, denetimini yaptıkları işletmeyle işçi-işveren ilişkisi olmayan denetçilerin işletmenin talebiyle ve bir

172 Batuhan Güvemli, “Bağımsız Denetimin Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ve Türkiye’deki Uygulamalarının Karşılaştırması”, M.Ü.S.B.E. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2004 s.9

173 Gürbüz Hasan, a.g.e. s.50

174 Robertson ve Smieliauskas, Auditing and Other Assurance Engagements, First Canadian Edition, ABD: McGraw Hill, 1998, s.11.

denetim sözleşmesi çerçevesinde, işletmelerin mali tablolarının genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uygunluk derecesini belirlemek amacıyla yaptıkları denetim faaliyetidir¹⁷⁵.

Bağımsız denetimin diğer denetim çalışmaları yanında en geniş uygulama alanı mali tabloların denetimidir.