Gelişmekte Olan Ülkelerde Tüketim Kooperatifleri

Tüketim kooperatifçiliği gelişmekte olan ülkelerde yeterince gelişim gösterememiştir.

Bu tür ülkelerde tüketim kooperatiflerinin sayıları yüksek olmasına rağmen sosyal ve ekonomik hayatta etkin bir rol oynayamamışlardır. Bunun nedenleri ise şu şekilde açıklanabilir;

1. İyi kurulmuş, iyi çalışan, görgülü ve önemli ölçüde sermayesi olan perakendecilerden gelen rekabet, genellikle çok şiddetlidir.

2. Perakende ticarette kar marjları çoğu kez düşük olduğundan perakende fiyatlar üzerinde pek oynanamaz.

3. Üyelerin kooperatife içten bağlılığını sağlamak oldukça güçtür.

4. Çoğu üyeler kısmen kendine yeterli yaşam düzeyinde olduklarından, üye başına dönen mal hacmi küçüktür.

5. İş görenler arasında görevi kötüye kullanma ve yiyicilik oldukça yaygındır.

6. Eğitilmiş iş görenler özellikle yönetim düzeyinde pek azdır¹²⁸. 2.5.2.1. Türkiye’de Tüketim Kooperatifleri

1. İkinci Meşrutiyet dönemi (1912/ 13 girişimi), 2. Mütareke dönemi (1921/22 girişimi),

3. Cumhuriyet dönemi (1924/25’den günümüze kadar)¹²⁹.

127 Hasselinann Ervin, Consuıner Cooperation in Germany, 1.Baskı, Hamburg, 1965, s.7.

128 Helm F. C: Kooperatif İşletme Ekonomisi, Eskişehir, 1976 Çevr. Cemalciler 5.s.140.

129 Polat, H., Tayanç, T, Tüketim Kooperatifleri ve Sorunları, Türk Kooperatifçilik Kurumu Yayını No.35, Ankara 1973., s.45

Tüketim Kooperatifçiliği hareketinin Türkiye'de başlangıcı 20. yüzyıl başlarına denk gelmektedir. Türkiye' de ilk tüketim kooperatifi 1913 yılında İstanbul' da kurulmuş ve ömrü 6 yıl sürmüştür¹³⁰.

Tüketim kooperatifçiliğinde ikinci deney 1921 yılında yine İstanbul'da "Memurun Erzak Kooperatifi" adı altında yapılmıştır. Bu kooperatifin kurucuları 18 maddelik bir

"Nizamname" hazırlamışlardır. Bu kooperatif, İstanbul'da geçim sıkıntısı çeken memurlar için kurulmuş ve ilk günlerde başarılı da olmuştur. Ancak bunların faaliyetleri pek uzun sürmemiştir¹³¹.

Bu girişimlerden sonra hareket bütün yurda yayılmış ve İstanbul'da 1932 ve 1942 olmak üzere iki farklı memur kooperatifi kurulmuştur. Bunu 1933 yılında Denizli ve Eskişehir'de, 1934 yılında Burdur ve 1938 yılında Antalya'da kurulan kooperatifler izlemiştir.

Türkiye'de 1925–1942 yılları arasında 12; 1948 yılında 48; 1943 yılında 24 ve 1944 senesinde 5 tüketim kooperatifi kurulmuştur. 1950–1960 yılları arasında tüketim kooperatifçiliği durgun bir dönem yaşamıştır¹³².

Ülkemizde bugüne dek tüketim kooperatifçiliği bir türlü gelişememiştir. Bazı istisnalar dışında ülkemizde halka dönük bir tüketim kooperatifçiliği henüz gerçekleştirilememiştir. Mevcut tüketim kooperatifleri hem ortak sayısı, hem sermaye ve hem de üst örgütlenme yönünden yetersiz olduklarından büyük oranda alımlarda bulunamamaktadır. Varolan kooperatifler sadece perakendeci, bazen de tüketim bölgesindeki toptancı (Orta Aracı) ile rekabet etmeye çalışmaktadırlar. Büyük aracılarda rekabette hiç bir rol oynanamamaktadır. Bunun nedeni ise etkin bir üst örgütlenmenin noksanlığıdır¹³³.

Türkiye'de var olan 2000’in üzerindeki tüketim kooperatifi henüz birim aşamasındadır. 1922 yılına kadar işkolu ve bölgesel düzeyde kurulmuş ve faal olan sadece 4 tüketim kooperatifi birliği bulunmaktadır. Bunlar 1979’da Ankara'da kurulan YOL-KOOP, 1980’de Eskişehir'de kurulan ESKOBİRLİK, 1983’de Kocaeli’nde kurulan Körfez Tükobirlik ile 1984’de Tokat'ta kurulan Tokat Tüketim Kooperatifleri Birliği idi. Bu arada yine tüketim kooperatifleri birlikleri kurulması ile birlik sayısı 8’i bulmuştur. Körfez Tükobirlik'in öncülüğü ile bu 8 birlik nihayet 1994 yılı Ekim ayında Merkezi Ankara'da olmak üzere bir

"Tüketim Kooperatifleri Merkez Birliği" kurmuşlardır.

130 Özçelik, a.g.e., s.31.

131 Polat, H., Tayanç, T., a.g.e, s.46.

132 T.K.K, Md.I, s.8.

133 Mülayım. Z.G, a.g.e.s.447.

2.5.2.2. Ukrayna’da Tüketim Kooperatifleri

Ukrayna'da Tüketici Kooperatifi, vatandaşların ekonomik ve sosyal açılardan kendilerini geliştirmek için ortak ekonomik faaliyetlerde bulunmak amacıyla gönüllü olarak katıldıkları bir kurumdur. Herkes ticaret, mal alma, üretme ve kanunlarca yasaklanmamış diğer faaliyetler alanlarında iş yapabilir. Ayrıca, kırsal kesimlerin sosyal ve kültürel seviyesinin artmasında ve geleneksel sanat ve el islerinin gelişmesinde rol oynarken, uluslararası kooperatifçilik hareketine de katılır¹³⁴.

Kanunlar ve yasal düzenlemeler uyarınca, Ukrayna'daki tüketici kooperatifi cemiyetleri ve bunların birlikleri aşağıdakileri haklara sahiptir:

— İhtiyaçlarını karşılamak üzere her çeşit girişim, örgüt kuruluş, alış-veriş, müzayede, ticari banka, finans ve kliring merkezi, sigorta şirketleri ve Ukrayna yasalarının öngördüğü her türlü tüzel kişilikler oluşturmak (yeniden yapılandırmak ve tasfiye etmek);

— İhtiyaçlarını karşılamak üzere ticari şirketler, hisse ortaklığı şirketleri, birlikler ve diğer ortaklıklar kurmak veya bunlara üye olmak;

— Devlet kuruluşları ve diğer türdeki yasal şirketlerin hisseleri ile başka hisse ve hisse haklarını satın almak;

— Yasaların öngördüğü şekilde arazi kaynaklarını yönetmek ve kullanmak.

Ukrayna tüketici kooperatifinin üretimi en yüksek seviyeye 80’li yılların sonu ve 90’lı yılların başında, piyasa ekonomisine doğru yavaş bir değişimin başladığı arada ulaşmıştır.

Bunu izleyen ekonomik sistemdeki çöküş, tüketici kooperatifinin üretiminde muazzam bir düşüşe sebep olmuştur. Buna ek olarak, birçok kişinin kendi işlerini kurmaya karar vermesi de tüketici kooperatifini olumsuz yönde etkilemiştir.

Ukrayna’nın tarihindeki ilk kooperatif yapılanma olan tüketici kooperatifi bütün ülkeye yayılmıştır. Ancak, bölgelerin çeşitli göstergeleri farklıdır. 1 Ocak 2000 tarihine kadar, Ukrayna'da çok sayıda hissedar kooperatif mülkiyetinin tam ve açık şekilde temsil edilmesini sağlamak ve tüketici kooperatifçiliği hareketinin olasılıklarını mümkün kılmak amacıyla toplu kayıt yenilemelerinde bulunmuştur.

Tüketici kooperatifi altyapı varlıklarının çoğu Ukrayna’nın kırsal bölgelerinde yer almaktadır ve şu günlerde ise fiyat uçurumları ve tarımın baskısı altındadır. Şişirilmiş

134 Tarımsal Ekonomi ve Araştırma Ensyitüsü, Kooperatif. Eylül, 2004. S.6.

maliyetler sebebiyle, tüketici kooperatifi şirketleri ürün ve hizmetlerine çok yüksek fiyatlar koymak zorundadırlar. Buna çözüm olarak, normal fiyatları geri getirecek ve tüketici kooperatif altyapısına yatırım yapmayı çekici hale getirecek bir reform hayati derecede gereklidir.

Ülke piyasasının yeniden yapılandırılması ile tüketici kooperatifi dernekleri ile tarım topluluklarının birlikte yaptığı faaliyetler arasında derin bir ilişki vardır. Bugün en önemli sorun gıda piyasası için bir altyapı oluşturmaktır. Bu sürece tüketici kooperatifi birliklerini dâhil etmek ile toptan gıda piyasası, satış ve pazarlama şirketleri, sözleşme firmaları, alış-veriş ve müzayede ağlarının oluşumu sağlanacaktır. Bu altyapı, şu anda bulunan tüketici kooperatifi kırsal ticaret ve işleme şirketleri üzerine kurulabilir.