1. Muhammed Nadir ġah’ın Siyasi Hayatı
Nadir Han, Emanullah Han‘ın babası Habibullah Han döneminde orduda çalıĢmıĢ, kendisine generallik ve daha sonra da mareĢallik ünvanı verilmiĢtir. Emanullah Han döneminde bir süre savunma bakanlığı, Paris‘te Afganistan büyükelçiliği dâhil birçok önemli görevlerde çalıĢmıĢ, ancak son dönemlerde Emanullah ile arası açılınca görevden ayrılarak Afganistan‘ı terk edip Fransa‘ya gitmiĢtir. Emanullah Han tahttan indirilince, Nadir Han ve daha önce general olan kardeĢleri ve amcaları Hindistan yoluyla Afganistan‘a girmiĢ ve padiĢahlığını ilan eden Habibullah Kalakani‘ye karĢı mücadeleye baĢlamıĢlardır. Nadir Han kendisinin padiĢah olma niyetinde olmadığını sadece Afganistan‘da devam eden savaĢı sona erdirmek ve hatta Emanullah Han‘a yardım etmek istediğini söylemiĢ ancak baĢkent Kabil‘i ele geçirince kendisini padiĢah
ilan etmiĢtir.347
Nadir ġah 4 sene süren bir padiĢahlıktan sonra 08.11.1933 tarihinde baĢkent Kabil‘de Çemen-i Kasr-ı DilkoĢâ‘da öğrencilere ödül dağıtırken Abdulhâlık
adlı bir lise öğrencisi tarafından tabanca ile öldürülmüĢtür348
ve yerine daha 19 yaĢında
olan oğlu Zahir ġah padiĢah olarak ilan edilmiĢtir.349
Nadir ġah‘ı öldürenin kendisi, babası, amcası, dayısı ve arkadaĢları olmak üzere toplam 16 kiĢi idam edilmiĢ, hatta annesi, teyzesi ve küçük kız kardeĢi de hapse atılmıĢ
345 Gubar, Afganistan der mesîr-i tarih, II, 10. 346 Ataî, Tarih-i muâsır-ı Afganistan, s. 289. 347
bk. Gubar, Afganistan der mesîr-i tarih, II, 23-48.
348
Ekrem, Asım, Nigahı be ġahsıyet Nazariyat ve Siyasetha-yı Serdar Muhammed Dâvûd, s. 51; Ataî,
Tarih-i muâsır-ı Afganistan, s. 300.
75 ve nihayet onlar da zalimce hapishanede gizli bir Ģekilde öldürülüp cesetleri de gizli bir
yerde defnedilmiĢtir.350
2. Muhammed Nadir ġah Döneminde KanunlaĢtırma Faaliyetleri
Nadir ġah, Emanullah Han‘dan ders almıĢ olmalı ki daha fazla muhafazakâr davranmaya baĢlamıĢ, din adamlarına daha fazla yakınlık göstermiĢtir. Nadir ġah padiĢah olunca o dönemin çok saygın âlimi olan Hazret Fazıl Ömer Müceddidi‘yi adalet bakanı olarak tayin etmiĢ ve Ģeriata uygun olması için çıkartılan bütün kanunlarda din adamları ile istiĢare edilmesini emretmiĢtir.
Emanullah Han döneminde Nizamnâme adı altında çıkartılan kanunları az bir değiĢiklik yapmak suretiyle ismini Usulname ve benzeri ile değiĢtirerek yeniden kendi adına çıkartmıĢtır.
Bunun dıĢında nüfuz sahibi âlimeri kontrol altında tutabilmek için 1930 yılında Cem‘iyyetü‘l-Ulemâ adı altında bir kurum tesis etmiĢ, bunlara çok tartıĢmalı konuları gönderip tartıĢmalarını istemiĢ, burada yer alan bütün âlimlere maaĢ ve yemek dıĢında sık sık çok değerli hediyeler vermiĢ, padiĢah bizzat kendisi de onlar ile sık sık istiĢarede
bulunmuĢtur.351
Nadir ġah 10 maddelik izleyeceği politikayı açıklarken, birinci ve ikinci maddelerde Ģeriatın uygulanmasını vurgulamakatadır.
Bunun birinci maddesinde mevcut hükümetin, ülkenin bütün iĢlerini Hanefî mezhebine göre yöneteceğini, Ģeriatın ebedi olarak ülkenin bütün iĢlerinde hâkim olması için ihtisap baĢkanlığının kurulmasını ve örtünmenin Ġslâm dini ve Ģeriatına uygun olarak uygulanacağını vurgulamıĢtır. Ġkinci maddede ise rüĢvet ve içki yasağına yer verilmiĢtir. Buna göre her devlet memurunun göreve baĢlarken adalet bakanlığına gidip rüĢvet ve hatta hediye almayacağına dair yemin etmesi gerektiğini, içkinin üretimi, alım-satımı ve evde bulundurulmasının Müslüman Afgan vatandaĢlar için yasak
350 Gubar, Afganistan der mesîr-i tarih, II, 169. 351 Ataî, Tarih-i muâsır-ı Afganistan, s. 302-303.
76 olduğunu, içki içenlerin Ģeriata göre cezalandırılacağı, içki içen memur ise, verilen
cezanın yanı sıra görevden de alınacağı belirtilmiĢtir.352
Emanullah Han döneminde çıkartılan kanunlara Nizamnâme adı verilirken bu dönemde çıkartılanlara da Usulname (ّياُنٕصا) adı verilmiĢtir. Burada sadece söz konusu dönemde Usul-i Esâsi-yi Devlet-i Aliyye-yi Afganistan adıyla çıkartılan anayasanın kısaca muhtevasına ve bazı önemli maddelerine değinmekle yetineceğiz.
1931 tarihli bu anayasa Afganistan‘da çıkartılan ikinci anayasadır. Bu anayasada, Genel Kaideler/Usul-i Kulliye (Md. 1-4), PadiĢahın Hakları (Md. 5-8), VatandaĢların Genel Hak ve Sorumlulukları (Md. 9-26), ġûra -yı Millinin (Meclis) OluĢum ġekli ve Görevi (Md. 27-72), Bakanların Görevleri (Md. 73-83), Memur Hakları (Md. 84-86), Yargı (Md. 87-94), Yüce Divan (Md. 95-96), Mali ĠĢler (Md. 97- 101), Ġllerin Ġdaresi (Md. 102-106), Asker (Md. 107-108) Ve Muhtelif Meseleler adlı baĢlıklarla ele alınmıĢ ve toplam 110 maddeden oluĢmaktadır. Söz konusu anayasa Emanullah Han döneminde çıkartılan birinci anayasanın tadil edilmiĢ Ģeklidir diyebiliriz. Çünkü birçok maddesi hiç değiĢtirilmemiĢtir veya az bir değiĢiklik yapılmıĢtır. Burada birinci anayasadan farklı olan bazı maddelerine kısaca değinilecektir.
Birinci anayasanın ikinci maddesinde sadece Afganistan‘ın resmî dininin Ġslâm olduğunu ve diğer din mensuplarının da genel adap ve asayiĢi ihlal etmedikçe haklarının
teminat altında olduğu belirtilirken,353
bu kanunda bu maddeye birinci madde olarak yer verilmiĢ ve Afganistan‘ın resmî mezhebinin Hanefî mezhebi olduğu ve padiĢahın da bu
mezhebe mensup biri olması gerektiği ilave edilmiĢtir.354
Aynı Ģekilde bu anayasada padiĢah tahta ilk oturduğunda meclisin önünde hem sözlü hem de yazılı aĢağıdaki Ģekilde yemin etmesi gerektiği istenilmiĢtir.
―Allah‟ın adıyla ve Kur‟an üzerine yemin ederim ki bütün fiiller ve amellerimde
Allah‟ı hazır ve nazır görerek Ġslâm dininin korunmasını, Afganistan‟ın bağımsızlığını, milletin hukukunu korumak; ülkenin ilerlemesi ve saadetini sağlamakla Ġslâm esasına ve
352
―‘la Hazret Muhammed Nadir ġah Gazi PadiĢah-ı Afganistan‖ Salname-i Mecelle-i Kabul,1311 hĢ. 1932 m., s. 2-3.
353 1923 NEDAA, md. 2. 354 1931 UEDAA, md. 1.
77
devletin temel ilkelerine uygun olarak padiĢahlık görevimi yapacağım ve evliyanın mukaddes ruhaniyetinin bereketiyle istimdad edeceğim”.355
Aynı Ģekilde meclisin bütün üyelerinin yazılı ve sözlü olarak padiĢahın önünde vatana ve millete sadık olacaklarına dair Allah ve Kur‘an adına yemin etmelerinin
gerekliliği ifade edilmiĢtir.356
VatandaĢların hak ve görevleri bölümünde iĢkencenin yasaklandığı Usulname ve Ģeriat dıĢında hiç kimseye kanunsuz ceza verilemeyeceği, ilkokulun herkes için zorunlu
olduğu belirtilmiĢtir.357
Bu anayasada yerliler için basın özgürlüğünden bahsederken,
mezhebe aykırı bir Ģey içermemesi Ģart koĢulmuĢtur.358
Bu anayasada herhangi bir anlaĢmazlıkta kiĢinin Ģikâyeti dikkate alınmadığı veya verilen hükme ikna olmadığı takdirde baĢbakan ve hatta padiĢahın yanına kadar gidip Ģikâyet etme hakkına sahip
olduğu belirtilmiĢtir.359
Yargı baĢlığı altında Ģer‗î mahkemelere gelen davaların Hanefî
mezhebine uygun olarak görüleceği belirtilmiĢtir.360
Bu dönemde anayasa dıĢında aĢağıdakiler gibi usulname adı altında birçok kanun çıkartılmıĢtır:
1. Usulnâme-i Ġntihabat-ı Afganistan (Afganistan Seçim Kanunu)1930. 2. Vezâif-i Dâhili-yi ġûra (Meclis Ġç Tüzüğü) 1931.
3. Usulname-i MevâĢi (Hayvanlar ile Ġlgili Kanunlar) 1932. 4. Usulname-i Hazâin-i Devlet (Bütçe Kanunu) 1932.
5. Usulname-i Hazırî ve Ruhsatî-yi Mâmûrîn-i Afganistan, (Memurların Mesai
ve Tatillerini Düzenleyen Kanun) 1931.361
355 1931 UEDAA. md. 6. 356 1931 UEDAA. md. 37. 357 1931 UEDAA. md. 19-20. 358 1931 UEDAA. md. 23. 359 1931 UEDAA. md. 24. 360 1931 UEDAA. md. 88. 361
Seyr-i Kanun-guzârî der Afganistan‖, De Afganistan Kalanay, sy. 43, 1355-1356 hĢ. 1976-1977 m. s. 744.
78