Mubteda ve Haber

Türkçedeki bildirme eki almış ya da almamış bazı yargı ifadeleri Arapçada mubteda ve haber olarak ifade edilmektedir. Mubteda cümledeki başlangıç ismidir. Haber ise anlamı tamamlayan kısımdır.

Arapçada isim cümlesi ve fiil cümlesi olmak üzere temelde iki tür cümle bulunmaktadır. İsim cümlesi isimle başlamaktadır. Fiil cümlesi ise fiil ile başlamaktadır. İsim cümlesindeki başlangıç ismi olan mubteda bazen kendisinden önce ،حبصأ ،لعل ،تيل ،ناك ،نأ ،راص fiil veya edat gelmesiyle kendisinden önce gelen fiilin ismi hâline gelmektedir. Mubteda her türlü isim olabildiği gibi mastar veya kişi zamîri de olabilmektedir. Bazen ad tamlaması veya cümle hâlinde mubteda da görülmektedir.

يخأ وه . يقيدص اذه . سلاج يقيدص دلاو . سلاج باتكلا أرقي هدلاو يذلا دلولا .

Arapçada mubtedanın isim olması esastır. Ancak bazen isim yerine geçebilen diğer bazı kelimeler de mubteda olabilmektedirler. Bazı istisnai durumlar dışında mubtedaki ismin son harfi her zaman merfû olup “u” şeklinde okunmaktadır. Cins isimler, belirlilik harfi almış isimler, özel isimler, mastarlar, zamîrler, işaret isimleri, türemiş isimler, tafdil isimleri (üstünlük, karşılaştırma belirtenler), soru edatları, sayı isimleri, ismu mevsûller, yapay mastarlar (mastaru muevvel), zamîrler. Mubteda genelde haberden önce gelmektedir. Bazı durumlarda mubteda söylenmemekte veya yazılmamaktadır. Bazı durumlarda mubteda birden fazla olabilmektedir. Bir kelime olabildiği gibi kelime grubu hâlinde de olabilmektedir. Bazen cümle içinde düşürülebilen mubtedanın haberi birden fazla olabilmektedir (Albiladi, 2012, s.36-37, 85-86; Ülker, 2013, s.8-28; Aydın, 2007,

115 ملق ؟اذه ام . لاق : ريبك . هسفنلف احلاص لمع نم . مكب مص نوعجري لا مهف ىمع . نابج لب ،عاجش دمحم . ميرك بلاطب تررم . للها ملاك ملاكلا معن .

Haber: Sözü ifade eden kişinin sözünün doğru ya da yanlış olduğunu belirtmektedir. Buradaki söz gizli bir özne muhatap alınmaktadır. İsim cümlesinin iki ana kısmı vardır. Genel olarak birincisi mubteda ikincisi ise haber olarak adlandırılmaktadır. Haber yargı ifade ettiği için haber olmadan mubteda sade bir isimden ibarettir. Ancak cümledeki bazı durumlarda haber söylenip yazılmayabilmektedir. Haber açık bir isim ise sıfat tamlamasında olduğu gibi cinsiyet, sayı ve okunuş bakımından mubtedaya uyum sağlamaktadır. Yalın haldeki mubteda haber ikilisinde yer alan isimlerin son harfleri genel olarak damme olup “u” ya da “un” şeklinde okunmaktadır. Bazen cümledeki sıralamada haberle mubteda yer değiştirebilmektedir. Hatta bazen haberin mubtedan önce gelme zorunluluğu durumlar da söz konusudur. Haber tekil bir isim olabildiği gibi birleşik yapılı bir durum da söz konusu olabilmektedir. Bazen isim cümlesi, fiil cümlesi hâlinde de gelebilmektedir. Bazen de haber yan cümle şeklindedir. Bir mubtedaya ait birden çok haber de olabilmektedir. Haberin de kendi aralarında çeşitleri bulunmaktadır. Arapçadaki haber durumu birkaç kısımdır (Albiladi, 2012, s.38-39; Ülker, 2013, s.28-44).

Basit Haber: Sadece durum tespiti yapılmaktadır. Herhangi bir yoruma yer bırakılmamıştır. Mesela ( لزان رطملا Yağmur yağmaktadır.) ifadesinde sadece bir durum tespiti söz konusudur (Ekici, 2010, s.20).

Te’kîd Haber: Burada tek bir vurgu vardır. لزان رطملا نإ.

İnkâr Edilemeyen Haber: Burada tespit edilen durumun doğruluğuna dair güçlü tekitler bulunmaktadır.

لزانل رطملا نإ .

لزانل رطملا نإ للهاو .

Arapçada yargı bildiren haberi vurgulamak, doğruluğunu kesinleştirebilmek için ،ل ،نأ ،نأﱠ ن gibi harflerden yararlanılmaktadır. Ayrıca لاأ ،امأ gibi tenbih (uyarı) harflerinden de yararlanılmaktadır (Ekici, 2010, s.22-26; Nalçakan, 2008, s.70).

Haber de tek zamîr, isim, ad tamlaması veya cümle olabilmektedir.

دهتجم يقيدص . رتشا يتلا ةرايسلا هذه ي سمأ اهت .

116

İsim cümlesinde genel olarak mubteda haberden önce gelirken bazen yer değiştirdiği görülmektedir (Doğan, 2012a, s.161-399; Günday & Şahin, 2012, s.31, 207-239; er- Râcahî, 1992, s.77-110, 179-188; el-Esmer, 1999, s.8-11; Avn, Sağîr, 2003;s.19-61; Işık, 2014, s.123-134; Albiladi, 2012, s.34). Haber genelde merfû durumundadır. Esas olan belirsiz olmasıdır. Ancak belirli olduğu durumlar ad söz konusudur. Bir cümlede birden fazla haber olabilmektedir. Esas olan mubtedan sonra gelmesidir, ancak önce geldiği durumlar da vardır (Albiladi, 2012, s.36-40).

Mubteda ve haber genel olarak birbiriyle her yönden (cinsiyet, sayı) uyum içindedir. Ancak bazen bu uyum bozulabilmektedir. Mubtedanın başına bazen ،حبصأ ،راص ،سيل ،ناك ،نإ ،كشوأ ،داك ،تاب ،ىحضأ gibi fiiller gelmektedir. Bu durumda mubteda bu fiillerin ismi olarak adlandırılmaktadır.

Türkçedeki isim cümlesi özne ve yüklemden oluşmaktadır. Zarf ve bulunma durumu eki sık kullanılmaktadır. Bu durumda özne genellikle yüklemden öncedir. İsim cümlesinde genellikle nesne bulunmamaktadır. Yönelme ve çıkma durumu ekleri seyrek kullanılmaktadır. Genellikle cümlelerde var, yok yüklemleri ya da bildirme eki bulunmaktadır (Albiladi, 2012, s.42-43, 67-75; Nalçakan, 2008, s.73-77).

2.3.7. İsim Fiiller

Arapçada ne fiil ne isim ne harf ne de edat olan bir yapı daha vardır. Genellikle iki kelimeden oluşan bu yapı ilk defa ünlü Arap dilcisi Sîbevey’in (ö.796) el-Kitâb adı eserinde لاعفلأل ءامسأ fiiller için isimler şeklinde geçmiştir. Sîbeveyh bu yapıyla ilgili herhangi bir tanım vermeyip örneklerle açıklamaya çalışmıştır. Kendisinden sonraki Arap dilcileri söz konusu yapı için فرح ،ةفيلحلا gibi ifadeleri de kullanmış olsalar bile genel olarak bu adlandırmayı kabul etmişlerdir. 20. yüzyılın sonlarına doğru bazı Arap dilcileri bu terimle ilgili olarak öznenin etki özelliklerini taşımadığı hâlde anlam, zaman ve etki bakımından belirli bir fiili gösteren yapı olduğunu belirtmeye başlamışlardır.

Arapçada fiil olmadıkları hâlde fiil gibi kullanılan bu tür kelimeler sözcük itibariyle isim olup işlev bakımından fiildir (Erol, 2006, s.69). Fiil anlamı ifade edip anlamına geldikleri fiilin zamanına sahip olmaktadırlar. Tek bir çekimleri bulunmaktadır. Anlamına geldikleri fiillerin aldığı harekeleri almamaktadırlar.

117

Türkçede ünlem olarak isim fiil denilen bu yapı Arapçada yapı ve zaman bakımından iki grupta ele alınmaktadır. Yapı itibariyle murtecel, menkûl ve kıyâsî; zaman bakımından ise geçmiş, şimdiki ve emir anlamı taşıyanlar olmak üzere sınıflandırılmaktadırlar. Murtecel isim fiiller ortaya çıktıkları andan itibaren zaten isim fiil olanlardır. Bunlar genellikle Türkçedeki yansıma kelimelere benzemekte olup ses taklidine dayalıdır. Hayvanları ya da insanları çağırma sırasında çıkarılan ses taklidine dayalı emir niteliğindeki ifadeler bu kapsamdadır. Hayvanların ve insanların duygularını belirtmek ya da bir talepte bulunmak üzere çıkarmış oldukları ses taklidine dayalı ifadeler de murtecel isim fiillerdendir (el-Lebedî, 1985, s.175).

Menkûl isim fiiller ise doğuştan isim fiil olmayıp daha sonra isim fiil hâline dönüştürülmüş olanlardır. Bu gruptaki isim fiillerin bazıları cer harfleriyle birlikte kullanılıp zarf, mastar ya da uyarı harflerinden de elde edilenleri bulunmaktadır. Ancak bu gruptaki isim fiiller sadece emir anlamı taşımaktadırlar. كنود ،كمامأ .ينع كيلإ ،كسفنب كيلع

كناكم ،باتكلا

. Bu tür isim fiillerde vurgu önemlidir (Yıldırım, 2003b, s.179-189). Söz gelimi “İlerle. كمامأ. ” ifadesi hayalî bir مدقت fiilinin anlamında olmasına rağmen vurgu bakımından daha güçlüdür. Mastardan dönüştürülmüş isim fiillerde bazen fiil kökü kullanıldığı gibi fiil kökünün kullanılmadığı durumlar da söz konusudur. كاخأ ةديور . Bazı isim fiiller ise uyarı edatından elde edilmektedir.

Kıyâsî isim fiiller fiilden dönüştürülmüş olanlardır. Sadece emir anlamında kullanılmaktadırlar. Belirli bir kuralları olup hepsi de يلاعف kalıbındadır. Bu tür isim fiillerini sonlarının fetha üzerine mebnî olduğunu ileri süren Araplar da bulunmaktadır.

Anlam olarak geçmiş (mazi), şimdiki (muzâri) ve emir fiil olmak üzere üç grupta toplanan isim fiillerden muzâri ve mazi anlamındakiler duyuma dayalı olup kuralsızdırlar: Mazi anlamındakiler genellikle şaşkınlık ve beğenme ifade etmektedirler (Günday & Şahin, 2012, s.665; er-Râcahî, 1992, s.57; Erol, 2006, s.69- 72).

Bıkkınlık duyuyorum. .ﱟفأ Kabul et, duy. .نيمآ

Sus. .ْهص Acele et. .يحﱠ

Acı çekiyorum, inliyorum. هآ

Çabuk ol. . Yavaşla. . د يور

Yapma, bırak. . ه Al, buyur. .ءاه ،كاه ،اه Arkana bak. كءارو.

118 Önüne bak. كمامأ. Yerinde dur. كناكم. Al. ذخ. Dikkat et. راذح İn. لازن. Yaz. .باتك Yöneliyorum. هوأ Çok çabuk oldu. ناعرس. Yaklaştı. ناتنش.

Vay. يو

Ahmet, sus. دمحأ اي هص Kitabı al. باتكلا كنود. Âmin. نيمآ

Hadi namaza git. ةلاصلا ىلع يح. Bırak, terk et. هلب.

Hadi. ايه Yaklaş. مله.

Bazı fiiller düşürülüp sadece kendisiyle birlikte kullanılan cer harfleri bırakılmaktadır (Öztürk, 2006, s.84-89). Ancak bu cer harfleri fiilin anlamını korumaktadır.

Okuman gerek. أرقت نأ كيلع. Benden uzak dur. ينع كيلإ.

Arapçadaki isim fiiller Türkçede bazen ünlem, nidâ bazen de ilgeç olarak adlandırılmaktadır. Ancak çağırma (nidâ) edatları da bu kapsamda değerlendirilmektedir (el-Lebedî, 1985, s. 219). Arapçada ise nidâ konusu bağımsız bir başlık altında ele alınmaktadır. Türkçede çoğu zaman bir veya daha çok cümleyle anlatılabilecek durumlar tek bir ünlemle ifade edilebilmektedir. Türkçede doğuştan ünlem olan, sonradan ünleme döşmüş olan ve yansımalı kelimeler olmak üzere üç tür ünlem bulunmaktadır. A, Aa! Abo! Ah! Aha! Aman! Aferin! Âmin! Defol! Devam! Dikkat! Eyvah! Hadisene! Hişt! Hoop! Öf! Şişşt! Tüh! Yuh! gibi ünlemler bulunmakta olup her bir ünlemin kendine özgü kullanım yeri vardır.

2.3.8. İsmu’l-Fâil

Kökü üç harf üzerine kurulu fiillerden لعاف kalıbıyla elde edilmektedir. Fiil gibi çekimi bulunmayıp isim gibi sadece dişil cinsiyet harfi almaktadır. Ayrıca ikili ve çoğul harfleri almaktadır. Çeşitli kullanım alanları vardır.

119

Türkçede bulunmayan bir özelliktir. Arkadaşım yola çıkıyor. رفاس يقيدص. Bu çayı şimdi okuyorum. . نلآا باتكلا اذهئراق انأ

Babam evde oturmaktadır. تيبلا يف سلاج يدلاو نإ . Okula gitmekteyim. ةسردملا ىلإ بهاذل يننإ.

b. Şimdiki Zamanın Hikâyesi anlamında kullanılmaktadır. Babam evde oturmaktaydı. تيبلا يف اسلاج يدلاو ناك.

c. Gelecek Zaman anlamında kullanılmaktadır. Babam trene binecek. .ادغ راطقلا بكار يدلاو Yarın Ankara’ya gideceğim. ادغ ةرقنأ ىلإ رفاسم انأ .

d. Türkçedeki ortaç ve ulaç anlamlarının karşılığında kullanılmaktadır. Gülerek bize baktı. .اكحاض انيلإ تفتلإ

Oturan adamın yanına gittim. سلاج لجر ىلإ تبهذ. Oturan adam benim babamdır. يدلاو وه سلاجلا لجرلا .

Adamın kendisini dövdüğü çocuğu tanıyorum. لجر هبراض ادلو فرعأ . e. Bazı ismu fâiller artık özel isim olmuştur. رهاط ،حلاص

f. Bazen ام ،سيل ve لا edatlarıyla şimdiki zamanın olumsuzu olmaktadır.

Öğretmen gelmiyor. لابقم سردملا سيل . Ben gitmiyorum. بهاذ انأ ام . Bu öğrenci ders çalışmıyor. سراد بلاطلا اذه لا .

g. İsmu fâil bazen mübalağalı olarak ifade edilmektedir. Bu tür ismu fâil genel olarak üç harf temeline dayalı geçişsiz ve geçişli fiillerden elde edilmektedir. Ancak bazen temeli üç harften fazla olan fiillerden de türetilebilmektedir. ٌلاﱠعَف ،ٌلَاعفِم ،ٌلوُعَف ،ٌلِعَف ،ُليِعَف gibi birçok vezni bulunmaktadır. Bu vezinler duyuma dayalı olup kuralı bulunmamaktadır. Çok içerim. .بارش انأﱠ

Mübalağalı ismu fâil geçişli bir fiilden türetilmişse cümle içinde kendisinden sonra gelen mefûlüyle (nesne) isim tamlaması kurmaktadır. تاورضخلا ةلوكأ تنيز Zeynep otoburdur. Ancak geçişsiz fiilden türetilmişse bu durumda öznesiyle isim tamlaması ilişkisine girmektedir. .نسلا كوحض بلاطتنأ Bu tür fâil isim özne görevini görmektedir. Bu

120

durumda normal bir öznenin tüm kullanım alanlarında bulunabilmektedir (İşler & Yıldız, 2008, s. 33; Fırıncı, 2012, s.25; Tuncel, 2008, s.31-163). اريثك ابرش بيلحلا بارش تنأ = بيلحلا بارش تنأ . 2.3.9. İsmu’l-Mefûl

Üç harf üzerine kurulu fiillerin لوعفم veznine sokulmasıyla elde edilmektedir. Geçişli fiillerden ya da geçişsiz iken geçişli hâle dönüştürülmüş fiillerden oluşturulmaktadır. Üç harften daha fazla harf üzerine kurulu fiillerin ise kendilerine özgü vezinleri bulunmaktadır. Üzerine dişil cinsiyet harfi almaktadır. Arapçada birçok kullanım alanı bulunmaktadır (İşler & Yıldız, 2008, s. 34; Fırıncı, 2012, 27-28).

a. Edilgen anlamında kullanılmaktadır. Mektup yazıldı. ةبوتكم ةلاسرلا

b. Türkçedeki ortaç kavramını karşılamaktadır.

O, insanların kendisi için toplanacağı bir gündür. سانلا هل عومجم موي كلذ . Kardeşi hapis olan adamı gördüm. سوبحم هوخأ يذلا لجرلا تيأر .

Bu üniversiteden mezun olanlarla toplandık. ةعماجلا هذه يف نيجرختملاب انعمتجا. c. Şimdiki zaman anlamında kullanılmaktadır.

Konu hâla incelenmektedir. اسوردم عوضوملا لازي لا .

2.3.10. İsmu’t-Tafdil

Üstünlük bildiren bir yapıdır. Sadece üç harf temeline dayalı fiillerden elde edilmektedir. İki nesne veya kişi karşılaştırıldığında نم لعفأ kalıbı kullanılmaktadır. Cümle içerisinde kullanım yerine göre belirli ya da belirsiz olabilmektedir. Ayrıca isim tamlaması şeklinde de bulunabilmektedir (İşler & Yıldız, 2008, s. 36; Fırıncı, 2012, s.29-30).

Sen benden daha uzun boylusun. .ينم لوطأ تنأ

Sen sınıfın en uzun boylu öğrencisin. .فصلا يف بلاط لوطأ تنأ Kar sudan daha beyazdır. ءاملا نم اضايب دشأ جلثلا .

121 2.3.11. Mubâlağâ İsimleri

Arapçada bazen bir faaliyet sıkça fazlaca yapan kişiler için kullanılan isimler için bazı kalıplar yardımıyla sıfat fiiller türetilmektedir. Bu kalıplar ayrıca Türkçedeki ortaçlar ve isimden isim yapan eklere karşılık olarak da kullanılabilmektedir.

ّذك ّلاع ،با ّدص ،ةم كاحضم ،ميقع ،دولو ،قي