Cer Harfleri

Türkçede ad durum eklerine karşılık gelen cer harfleri Arapçada edatlar (ilgeçler) grubunda değerlendirilmekte olup sayıları 16 adettir (Gürkan, 2001, s.60). Bazı dilciler cer harflerini yirmiye, hatta yirmi üçe kadar çıkartmaktadır. Arapçadaki cer harfi sözlükte tepe anlamında da kullanılmaktadır. Ayrıca bağ anlamında da kullanılmaktadır. Cer kelimesi Arapçada bir nesnenin ucu, kenarı, keskin ya da sivri kısmını ifade etmektedir (Azimov, 2013, s.10-12). Cer harflerinin terimsel ismi konusunda ünlü Arap dil okulları arasında çeşitli tartışmalar meydana gelmiştir. Cer harfleri (edatlar) bazen kendisinden önceki bir fiil ile birlikte kullanılmaktadır. Bazı fiiller de kendisinden sonra gelen cer harfine göre anlam değişikliğine uğrayabilmektedir. Söz konusu harfler bazen de fiil olmadan işin başına gelebilmektedir. Cer harfleri başına geldiği ismin sonunu cer “i” okutur. Bazı isimler açıkça “i” okunmamaktadır, ancak bu durumda da mahallen (farazi) olarak mecrûr “i” şeklindedir. Cer harfleri bazen başına geldiği isimle bitişirken bazen ayrı yazılmaktadır. Arapçadaki cer harfleri şunlardır:

،بر ،ىتح ،ك ،يف ،ل ،ىلع ،نع ،ىلإ ،نم ،ب لول ،ادع ،اشاح ،لاخ ،ذنم ،ذم

Bazı dilciler ادع ،لاخ ،ىتح ،ىشاح edatlarını cer harflerine dâhil etmektedirler. Cer harflerinden bazıları hem ismin hem de zamîrin başına gelirken bazıları sadece ismin başına gelmektedirler. Bir kısım cer harfi ise sadece zamîrin başında bulunmaktadır. Cer harflerinden bazıları sadece harf, bazıları hem cer harfi hem de isim, bazıları hem cer harfi hem fiil olarak kullanılmaktadır.

124

Cer harflerinden ب harfinin kullanıldığı yerlerden bazılarını şu şekilde ifade etmek mümkündür:

Vasıta araç anlamı ifade etmektedir. ملقلاب بتكأ. Bazen de bir şeye yapışma anlamı vermektedir. يديب نكسمأ. Neden anlamı bildirir. عوجلاب تام . Geçişsiz bir fiili geçişli hâle getirmek için kullanılır. ةسردملا ىلإ يدلوب تبهذ . Yer zarfı ifade etmektedir. ةرقنأب شيعن نحن. Zaman zarfı bildirir. رحسب مهانيجن . Bir şeyin yerine başka bir şeyi tercih etmek için kullanılmaktadır. نيعلاب نيعلا. Bu cer harfinin 19 anlama geldiği düşünülmektedir (Azimov, 2013, s.17).

يف cer harfi ise mekân ve yer zarfı için kullanılmaktadır. Ayrıca neden, beraberlik, bir şeyin üzerinde olma, karşılaştırma, yönelme durumu, çıkma durumunu ifade etmek için de kullanılmaktadır. Bu cer harfi bazen geçişsiz fiili geçişli yapmak için kullanılmaktadır. Çarpma işleminde de kullanılmaktadır. Türkçede –da, içine, içinde, zarfında, sırasında, hakkında, konusunda, -in sayesinde, -e oranla, süresince, yanında, ile gibi anlamlara gelen bu cer harfi yedi anlama sahiptir (Azimov, 2013, s.26).

نم cer harfi bir şeyin başlangıcını ifade etmekte, zaman ve mekânda, bir şeyin sadece bir kısmını belirtmekte, bir şeyin yerine başka bir şeyi kullanmakta, neden bildirmekte, yönelme durumunda, çıkma durumunda, bir nesnenin hangi maddeden yapıldığını belirtmekte, karşılaştırmakta kullanılmaktadır. Bu cer harfinin sekiz anlama karşılık geldiği düşünülmektedir (Azimov, 2013, s.18).

ىلإ cer harfi yönelme durumunda, -e kadar anlamında, araç durumunda, yakınlık bildirmede, bazı emir ifadelerinde kullanılmaktadır. Bu cer harfinin altı anlama karşılık geldiği düşünülmektedir (Azimov, 2013, s.20).

ىلع cer harfi bir şeyin üzerinde olma anlamında, yönelme durumunda, zarf anlamında, çıkma durumu anlamında, bölme işleminde kullanılmaktadır. Bu cer harfi üzerine, üzerinde, rağmen, aleyhine, olması şartıyla, -a, ilaveten, sebebiyle, sırasında gibi sekiz anlama gelmektedir (Azimov, 2013, s.24).

نع cer harfi temelde fiile isimden uzaklaşma, ayrılma gibi anlamlar katmaktadır. Bu bakımdan نم cer harfinin fonksiyonunu görmektedir. Bu bağlamda امع “yakından, yakında” anlamında kalıp ifadeyle birlikte de kullanılmaktadır. Ayrıca يف ،ل ،ىلع cer harflerinin bazı kullanım durumlarıyla örtüşmektedir. Fiili geçişli yapma görevi de bulunmaktadır. Bazen

125

fiilin anlamını zıt anlama dönüştürmektedir. Türkçedeki “-madan” ulacının görevini gördüğü durumlar da vardır. “hakkında” anlamında kullanıldığı gibi bir şeyin kaynağını ifade etmekte de kullanılmaktadır. Türkçede –dan, tarafından, göre, dışarı, -a nazaran, -a dayanarak, -a güvenerek, -a, hakkında, -ın adına, -dan dolayı, -a karşı, -uzakta, -uyarınca gibi anlamlarla karşılanan bu cer harfinin on bir anlamı bulunmaktadır (Azimov, 2013, s.22).

ل cer harfi Türkçedeki iyelik eklerine karşılık kullanıldığı gibi, yönelme durumu, ad tamlaması, -a kadar, fiili geçişli yapma, vurguyu güçlendirme; yardım isteme, yemin, şaşırma ifadeleri, “mak için” anlamını veren adlaştırma, ortaç yapmaya yardımcı olma, “sonra, önce, yanında” anlamlarını verme, zarf yapma gibi görevleri bulunmaktadır. Bazen

ىلع

عم ،نع ،نم ، cer harflerinin kullanıldığı durumlarla örtüşen kullanım yerleri de söz konusudur. ناك fiilinden sonra kullanıldığı durumlar da vardır. Türkçede için, dolayısıyla, nedeniyle, -a, lehine, adına, -ın vardır, nâmına, yüzünden, -den dolayı, uğruna, hatırı için, maksadıyla, tarafından, yazılmış, diye gibi anlamlarla karşılanabilen bu cer harfinin yirmi altı anlamı bulunmaktadır (Azimov, 2013, s.29).

ك cer harfi genel olarak benzetme ifade etmek için kullanılırken bazen de vurgulama, bazı ortaç ifadelerinde kullanılmaktadır. Ayrıca ىلع cer harfinin bazı fonksiyonlarıyla örtüştüğü durumlar da bulunmaktadır. Bazen de hitap zamîri hâlinde kullanılmaktadır. Türkçede gibi, benzer, şeklinde, kadar gibi anlamlara gelmektedir (Azimov, 2013, s.28).

ىتح cer harfi bir işin bitişini işaret eder, -a kadar, tâ ki, -mesi için, -sın diye, hattâ, bile, dahi, sonunda, nihayet, böylece, -dıkça gibi anlamları vermektedir. Bazen sebep bildirmektedir. Lâkin, ancak gibi ifadeleri belirtmek için de kullanılmaktadır (Azimov, 2013, s.21).

يك cer harfi genel olarak için, -dığı için, -mak için, -ması için, yüzünden, -den dolayı, uğruna, -sın diye, -mak üzere, tâ ki, amacıyla anlamlarında kullanılmaktadır (Azimov, 2013, s.36).

اشاح ،لاخ ،ادع cer harfleri bir şeyi hariç tutmayı ifade etmektedir. Bunlar hem harf hem de fiil olarak kullanılmaktadır.

Arapçadaki cer harfleri bazen fiillerin anlamlarını zıt anlama çevirmektedir.

126

Bazen de fiillerdeki anlamı kaydırabilmektedir (Can, 2005, s. 17-104; Işık, 2014, s.26-29). ل بضغ ،ىلع بضغ ; نع لزانت ،نع لزن ; ب بهذ ،بهذ ; ،ءاج ب ءاج ; نع ثحب ،ثحب

Arapçanın günümüze kadar değişmemiş temel kaynağı olan Kur’ân-ı Kerîm’de cer harfleri 13368 defa kullanılmıştır. Arapçada bazen cer harfi aslî olarak bazen de ilave olarak kullanılmaktadır. Asıl olarak gelen cer cümleye yeni bir anlam kazandırırken ek olarak gelen cer harfi var olan anlamı güçlendirmektedir. Asıl olan cer harfi fiil ya da fiilden türemişse bir isme bağlıdırlar, ancak fazla olmalarından durumunda herhangi bir kelimeye bağlı değildirler. Bazı durumlarda cer harfleri düşürülmektedir (Azimov, 2015, s.13-60; Öztürk, 2006, s.111; Doğan, 2006, s.80).