Şekil 2. 5 Orta Asya haritası 15.yüzyıl [56].
1487’de III. İvan, Kazan’a büyük bir sefer düzenledi [47]. 18 Mayıs günü Rus ordusu, şehri kuşattı.52 gün süren kuşatmadan ve çetin çatışmalardan sonra Kazanlıların mukavemeti kırıldı. 9 Temmuz günü şehrin kapıları açıldı ve Rus ordusu başkente girdi [50]. İlham Han tahttan indirildi ve ailesi ile birlikte Vologda’ya gönderildi. İlham Han buradaki hapiste öldü. İlham Han, ilk eşi, annesi, kız kardeşleri ve biraderleri Melik Tahir ile Huday Kul ise sürgün hayatına devam ettiler. A. N. Kurat‟ın deyimi ile: “Böylece Kazan’daki yüksek
tabakanın ve ileri gelenlerin, Ruslar tarafından imhası başlamış oldu” [47]. Sabık Han,
Vologda’da, Fatma Sultan ile Melik Tahir ise Kargolom’da vefat ettiler. Melik Tahir’in oğulları Hristiyanlığı benimseyerek yüksek mevkilere ulaşmış, Huday Kul da 1505 yılında Hristiyan olmuştur [50]. Onun kızları, Rus aristokrat sınıfından Mstislavskiy ve Şuyskiy gibi ailelerin mensupları ile evlenmişlerdi [50]. Tahta Muhammed Emin çıkartıldı[52]. Moskova Knezliğinin Kazan Hanlığına ödediği vergiye son verildi[50].
2.3.1 Moskova Tahakkümü Devri
1487’den itibaren Kazan Hanlığında Moskova’nın protektorat (himaye, koruma) dönemi başladı. Bu Kazan hanlarının Moskova knezlerine şimdilik tam olmayan bağlılığını ifade
27
ediyordu. Kazan Hanlığı bundan sonra Rus Knezi’ne danışmadan karar alma hakkına sahip değildi ve düzenli olarak vergi ödemek zorundaydı [53]. III. İvan, “Bulgar Knezi” ünvanını da aldı. Karamzin’e göre İvan, Moskova’da kiliselere ayinler yapmayı ve bayram çanları çalmayı emretti ve Tanrı’ya şükretti [50]. Moskova’ya göre Kazan, komşuları olan Nogaylarla Kırım Hanlığı’na karşı Moskova yanlısı bir siyaset izlemeliydi. Böylece Kazan, Moskova’nın diğer hanlıklarla mücadelesinde onun müttefiki oldu [52].
Muhammed Emin Han, Rusya’ya karşı savaşmayacağına ve hanlığın sınırları içerisinde bulunan Rusların çıkarlarını koruyacağına yemin etti. Kazan Hükümeti’nin de Moskova’nın onayı olmadan yeni hanı seçme hakkı yoktu [52]. Muhammed Emin Han devri, Moskova Knezliği-Kazan Hanlığı ilişkilerine yeni bir boyut kazandırmıştır. III. İvan, hanlığın iç işlerine doğrudan müdahil olduğu gibi dış işlerine de karışmaya başlamıştır. Örneğin Muhammed Emin, Nogaylı Musa Mirza’nın kızı ile evlenmeyi tasarlarken büyük kneze danışmıştı [29]. Yine hanlık tahtına oturduktan sonra Kazan Hanlığı ile Kırım Hanlığı arasındaki resmi mektup dökümanlarını incelenmeleri için Moskova hükûmetine teslim etmişti. Dahası Muhammed Emin, Tatar resmi görevlilerinin seyahatleri sırasında takip ettikleri güzergâh ile alakalı III. İvan’a detaylı bilgi vermişti. Ayrıca birçok defa Moskova’nın hasımlarına karşı düzenlenen askerî harekâtlarda etkin görev almış hatta tüm sorumluluk ona verilmişti. İki devlet arasındaki güç dengelerinin açık şekilde Moskova lehine değiştiği görülüyordu. Buna rağmen Kazan Hanlığı bağımsız bir devlet olma statüsünü tamamen kaybetmemişti[29].
28
Şekil 2. 6 Muhammed Emin Han [52].
Kazan’da Muhammed Emin’in Moskova yanlısı hükûmetinin izlediği siyasetten memnun olmayan Doğu grubu faaliyetlerini arttırdı. Bu grup Doğu komşuları Sibir Hanı Mamuk’tan yardım istemiş, 1495 yılında Mamuk da kalabalık bir orduyla Kazan’a doğru hareket etmişti [53]. Muhammed Emin, Kasım 1496’da Kazan’dan kaçtı, Sibir Hanı mukavemet görmeden şehri ele geçirdi. Yeni han da iyi bir siyaset izlemedi ve nihayetinde kimse ondan memnun kalmadı. Özellikle halk tabakası büyük sıkıntı çekiyordu. Muhammed Emin tahttayken halktan yeni vergiler toplayarak halkın durumunu daha da zorlaştırmışken, Mamuk göçebelerin geleneklerine göre yetişmiş olarak halkı soyuyor ve Kazan gibi daha gelişmiş bir devleti yönetemiyordu [50]. Mamuk Han Arca şehrini soymak için oraya sefer düzenlemeye karar verince şehir halkı, şehri teslim etmedi ve onların sert mukavemeti, hanın güçlerinin dikkatlerini dağıttı. Kul Ahmet1 başkanlığındaki Kazan beyleri ve Rus yanlıları, bu durumdan istifade ettiler, şehrin kapılarını kapattılar ve Mamuk’u şehre geri sokmadılar [5].
29
Şekil 2. 7 Litsevoy Yıllığından minyatür1 [57].
Yeni hükûmetin başına Kul Ahmet geçti ve III. İvan ile görüşmelere başlamaktan başka çare bulamayarak ondan Kazan tahtı için yeni han seçmesini istedi [47]. Söz konusu istek dile getirilirken Muhammed Emin’in aday olarak ele alınmaması gerektiği dile getirildi [47]. 1497’de Kazan tahtına onun kardeşi genç yaştaki Abdüllatif çıkartıldı [52]. İbrahim Han’ın ölümü üzerine annesi Nur Sultan ile Kırım’a giden Abdüllatif, Kırım’da büyümüş, Rus gelenek ve adetlerinden uzak duruyordu. Kul Ahmet başkanlığındaki hükûmet başta yeni hanı destekledi, ancak Abdüllatif 25 yaşına basıp ta bağımsız hareket etmeye ve Moskova karşıtı bir siyaset izlemeye başlayınca durum değişti. Kul Ahmet Moskova’ya gitti ve hana karşı entrika çevirmeye başladı [50]. Ocak 1502’de Kazan’a III. İvan’ın emriyle Rus elçilik heyeti geldi. Heyetin amacı, Abdullatif’i tahttan indirip Moskova’ya götürmekti. Abdüllatif, tahttan indirildi ve Beloozero’ya gönderildi [47].
1502 devriminden sonra tahta yeniden Moskova yanlısı Muhammed Emin çıktı [47]. Ancak yeniden Kazan’dan kovulmaktan korktuğundan dolayı farklı bir siyaset izlemeye karar verdi. Abdüllatif Han’ın yerine tekrar tahta oturan ağabeyi Muhammed Emin, kendisinin Kazan’dan çıkarılarak sürgüne gönderilmesinin baş müsebbibi olan Kel
1 “Ve bütün Rusların yüce knezi İvan Vasilyeviç Muhammed Emin’i kendi izniyle Kazan Hanlığının başına geçirdi.” [57].
30
Ahmet’in yaptıklarını unutmamıştı [29]. En başta hükûmet başkanı Kul Ahmet görevinden alındı. Muhammed Emin milliyetçi bir yol izlemeye başladı ve birtakım meseleleri görüşmek üzere artık epey ihtiyarlamış olan III. İvan’a elçi gönderdi [29]. Knez’in elçisiyle gönderdiği umursamaz cevapları üzerine, Muhammed Emin 1505–1507 Savaşı ile hanlığın başkentindeki Rusların kıyımını başlattı. Savaş beklenmedik bir zamanda ani olarak başladı ve Rusya hükümeti gafil avlandı [50]. Kazan panayırının açıldığı 24 Haziran günü, Rus tüccarların bir kısmı öldürüldü, bir kısmı da soyuldu ve esir edildi [52]. Çok geçmeden Muhammed Emin, Nogay ordusu ile birlikte Moskova Devletine karşı sefere çıktı. Nijniy Novgorod kuşatıldı [52]. Ciddi bir mukavemet ile karşılaşmayan Kazanlılar Oka kıyısındaki diğer Rus yerleşim yerlerini de soydular [52]. 1506 ilkbaharında Rus ordusu da saldırıya geçmiş, Kazan yakınlarında büyük çatışmalar yaşanmıştır. Muhammed Emin’in ordusu, Ruslara karşı ciddi bir galibiyet kazanmışsa da Muhammed Emin oldukça yaşlanmış olan III. İvan ile görüşmelere başlamış ve Kazan Hanlığı ile Moskova Devleti arasında “eskisi gibi barış ve dostluk” tesis edilmesi sağlamıştır [52]. Moskova’da imzalanan ebedi barış, on yıl boyunca devam etti. Bu süre boyunca Kazan Hanlığı, çok hızlı bir şekilde gelişti. Kazanlılar aldıkları galibiyetlerle milli şuurlarını perçinlediler. Ancak yine de Moskova himayesi devam etti. Bu yıllarda Ruslar Kazan Hanlığı ile sınırlarına taştan kaleler inşa etmeye başladı. Nijniy Novgorod şehri surlarla çevrilmiştir [50]. Bu yıllarda Muhammed Emin’in annesi Nur Sultan Mengli Giray’ın oğlu Sahip Giray’ı da yanına alarak Kazan’a geldi. Daha sonra Mengli Giray’ın ısrarları sonucu 1506 yılında serbest bırakılmış olan diğer oğlu Abdüllatif’i ziyaret etmek amacıyla Moskova’ya da gitti [50]. 1511’de Moskova, Kazan ve Kırım arasında uzun müzakereler oldu ve bu müzakereler sonucunda Kazan Hanlığı ve Moskova Knezliği arasında ebedi sulh anlaşması imzalandı[50]. Muhammed Emin, Aralık 1516’da ağır bir hastalığa yakalandı [47], [50]. Bir yıl sonra Moskova, Kazan tahtına Kasım Hanlığı şehzadelerinden 13 yaşındaki Şah Ali’yi teklif etti. O, Kazan tahtına çıkma hakkına sahip olmamasına rağmen Kazanlılar buna karşı çıkmadı. Moskova ise Şah Ali’nin Kazan’daki tahtını garanti altına almak amacıyla Abdüllatif’i ortadan kaldırmaya karar verdi. 1517 yılında Abdüllatif “bilinmeyen bir sebeple” öldü. 1518 yılında Muhammed Emin’in de ölmesi ile Uluğ Muhammed’in soyu sona ermiş oldu[47].
31
Kazan Hanlığının başına getirilen Şah Ali ise kimse tarafından sevilmedi ve hakimiyeti de uzun sürmedi. Ağır vergiler, tüccarların soygunu, Moskova’nın temsilcilerinin baskısı halk ayaklanmasına yol açtı. Bu durumdan rahatsız olan Kazanlılar, Kırım hanına başvurdular. 1521’de Sahib Giray başkanlığındaki Kırım ordusu, şehre girdi [47]. Onunla birlikte Meretyak Mirza ve 300 kişi de geldi [50], [53]. Söz konusu Kırımlılar daha sonra Kazan Hanlığının siyasi hayatında önemli rol oynadılar. Şah Ali kovuldu. Moskova’nın protektorat dönemi sona erdi[52].
Şekil 2. 8 Sahib Giray tamgası, 1549-1550 [58]. 2.3.2 Kazan Hanlığında Kırım Hanlarının Hâkimiyeti (1521–1551)
Sahib Giray Han Bahçesaray’da doğdu ve Kırım’da gençliğini geçirmişti [50]. Sahib Giray’ın hâkimiyeti, Kazan’da ticari işler dolayısıyla ya da ordunun içerisinde bulunan Kasım Tatarları ile Rusları kıyımla başladı. Bu sırada Mengli Giray’ın ölümü üzerine Kırım tahtina da Sahib Giray’ın kardeşi Muhammed Giray geçmişti [47], [50]. Kazan tahtında Sahib Giray ve Kırım tahtında Muhammed Giray iki kardeş müttefik olarak Ruslara savaş açtı [47]. Kazan ve Kırım birlikleri Kolomna’ya kadar ilerleyip bir araya gelerek Moskova üzerine yürüdüler. Tahtta bulunan III. Vasili başlangıçta payitahtı terk edip Volokolamsk’a kaçmışsa da 25 Temmuz 1521’de şartları oldukça ağır olan barış antlaşmasını imzalama yoluna gitmiştir [47]. Bu tarihten sonra Ruslar Kırım Hanlığına vergi vermeyi kabul etmişlerdir.
32
1523’te ise Kırım Hanlığı, Ruslar ile müttefiklik kuran Astrahan Hanlığına savaş açtı. Hiç beklenmedik bir zamanda Astrahan civarında Muhammed Giray ile oğlu Batur Nogaylar tarafından öldürüldü [53]. Bunun üzerine Hanlığın başına Saadet Giray geçti [53]. Aynı yıl Kazan’da sayıları tekrar artmaya başlamış ve karışıklık çıkarmak isteyen Rus tüccarlar yağmalanıp kovulmuşlardır [47]. Bunun üzerine III. Vasili tekrar savaş ilan etmiş, Rus ordusu, Nijniy Novgorod’da toplanmış, ancak Şah Ali bu orduyu Kazan’a hareket ettirmeye cesaret edememişti. Ruslar savunma pozisyonu aldılar ve Sura Nehri ağzında Vasilsursk adlı yeni bir kale inşa ettiler [47]. Bu kale, Rusların Doğu’ya doğru yayılmalarının taarruz bölgesi oldu [50]. Bu dönemde Sahib Giray’ın İstanbul elçi göndererek Kanuni Sultan Süleyman’dan müttefik olmasını istediği bilinmektedir [50]. Ancak aradaki mesafenin de sebebiyle bir sonuç alınamamıştır.
1524 yılında Moskova Hükümeti, Kazan’a karşı askeri faaliyetlerini başlattı. Aynı sene Sahib Giray Kazan tahtını kendi isteğiyle bıraktı ve hanlığa 13 yaşındaki yeğeni Safa Giray’ı davet etti [47]. Şehri savunanlar son derece başarılı bir şekilde düşmanı püskürttüler. Rus ordusunun cephesinde savaşan birlikler, Rusların iaşeleri ile bağlantılarını kestiler. Kara kuvvetleri mağlup edildikten sonra Kazanlılar Rus gemilerine de saldırdılar ve onların 90 büyük gemisini ele geçirdiler [50]. Çatışmalar sırasında Kazan banliyösü yakıldı, ancak kale korundu [52]. Kazanlıların galibiyeti, Rus valilerini görüşmeler başlatmaya zorladı. III. Vasiliy, Safa Giray’ın hanlığını kabul etti.
1530’da Moskova birlikleri yeniden Kazan’a yürüdüler ve bir kez daha mağlup oldular. Bundan sonra Moskova bir taraftan Safa Giray’ı desteklerken diğer taraftan da Moskova yanlısı grubu isyana teşvik ederek iç karışıklık çıkarmaya çalıştı [47]. 1531’de Safa Giray, tahttan indirildi. Kazan’da geçici hükümet kuruldu. Bu hükümet, Şah Ali’nin kardeşi Can Ali’yi davet etti. Gerçek hâkimiyet ise III. Vasiliy ile yakın temasta bulunan valilerle emirlerin elindeydi.
1533 yılında Can Ali, Nogay mirzası Süyümbike ile evlenmek isteğini Vasili’ye bildirdi. Vasiliy’in de onayıyla evlilik gerçekleşti[59]. İsmi Kazan Hanlığı ile özdeşleşen, Türk-Tatar halkının direniş ve bağımsızlık sembolü Süyümbike’nin Can Ali Han’dan hoşlanmadığı hatta nefret ettiği, dönemin Rus diplomatik belgelerinde de kayıtlıdır [29]. Can Ali yönetimde söz sahibi değildi. Moskova tahakkümünün yeniden oluşması toplu
33
rahatsızlığa yol açtı ve 1535’te Can Ali öldürüldü[52]. Can Ali döneminde meydana gelen en önemli olaylardan biri de 3 Aralık 1533 tarihinde Büyük Knez III. Vasiliy’in ölümü idi. Taht için yetişkin bir aday bulunmadığından Moskova tahtına, vefat eden knezin Türk-Tatar asıllı eşi Elena Glinskaya’dan doğan on üç yaşındaki oğlu IV. İvan oturtuldu [29]. Kazan’a yeniden Safa Giray davet edildi [52]. Onun ikinci hâkimiyet döneminin başlangıcı çok başarılı geçti. Süyümbike ile evlendi. Yerli soyluların etkisiyle Safa Giray hem Moskova’dan hem de Kırım’dan bağımsız bir siyaset izlemeye çalıştı [52]. Ancak Moskova Hükümeti, Kazan’a yönelik iddialarından vazgeçmedi. Aynı şeyi, Kazan’ı kendi yurdu olarak gören Kırım hanı için de söylemek mümkündür. Safa Giray, Rus topraklarına saldırmaya başladı, şehir ve köyleri soydu. IV. İvan başkanlığındaki Moskova ise tahakküm dönemini yeniden başlatmak için sefer hazırlıklarına başladı [52]. Safa Giray, Kırım yanlısı bir tutum izlemeye karar verdi ve ihanetten şüphelenerek düşmanı olan birçok Kazan soylusunu öldürttü. Sonuç olarak taraflar arasında bir çarpışma yaşandı. Kırımlılar mağlup oldu ve han, eşi Süyümbike’ nin babası Yusuf Mirza’nın yanına sığındı [59]. Kazanlılar Moskova’ya yeni han isteğiyle başvurdular. IV. İvan nefret edilen Şah Ali’yi gönderdi. Kendisine refakat eden ordu, Kazan’a sokulmadı. Kendisi de sadece bir ay boyunca hüküm sürebildi [47]. Bu arada Safa Giray, Nogayların yardımıyla büyük bir ordu topladı. Bu orduya dayanan ve Kırım hanının da onayını alan Safa Giray, 1546’da Kazan’a döndü. IV. İvan ona savaş açtı ve Kazanlılara karşı başlatılan yeni sefere bizzat başkanlık etti. Bu sefer de başarısız oldu. Safa Giray eski siyasetini devam ettirdi: Kazanlılara baskı uygulamış ve bütün en önemli görevlere Kırımlıları getirmişti [21]. Onun bütün düşmanları ya öldü ya da Moskova’ya kaçtı. Moskova Hükümeti de Kazanlılar arasında kavgaları destekledi. Sonuç olarak Safa Giray’ın hâkimiyeti, başta Moskova yanlısı yerli aristokrasi sınıfı olmak üzere nüfusun geniş kesiminin desteğini kaybetti. Moskova yanlıları, ondan kurtulmaya karar verdiler. Mart 1549’da Safa Giray ani biçimde öldü[50]. A. N. Kurat‟ın deyimi ile: “Kazan büyükleri sırf hâkimiyeti ele
geçirmek, nüfuz sahibi olmak sevdasıyla hareket ediyorlar ve buna ulaşmak için de Kazan Hanlığının ezeli ve ebedi düşmanı olan Moskova ile münasebete girişirek Rusları Kazan’ın iç işlerine karışmaya davet etmekten asla çekinmiyorlardı. Safa Giray Han gibi tam bir “milli Türk ve Müslüman” siyasetini, Kazan’ın tamamıyla müstakil bir devlet olması politikasını, takip eden bir hanın mevkiini sarsmak yolunda bu kişiler ellerinden gelen
34
bütün gayreti sarfediyorlardı.” Kazan Hanlığı’nı yıkılışa sürükleyen en mühim mesele de
işte bu olmuştur [47].