1964-1966 yıllarında yapılan arkeolojik araştırmalar öncesi “Dörtgen” olarak adlandırılan yapı, daha sonra “Cuma Camisi (Sobornaya Meçet)” olarak adlandırılmaya başlanmıştır. Cami kıbleye yönelmiş şekilde güney duvarında mihrab nişi bulunmaktadır [83]. Cuma Camisi 13.yüzyıl başlarında inşa edilmiş; 13. Yüzyıl sonlarında ilk, 14. Yüzyıl başlarında ikinci kez onarım geçirmiştir [84]. Daha sonra sırasıyla 1964, 1967 ve 2005 yıllarında küçük çaplı restorasyonlar geçirmiş ve en son 2010-2014 yıllarında restorasyon görmüştür [84]. 24 m yüksekliğinde “Büyük Minare” adıyla anılan minaresi 1841 yılında yıkılmış, 2002 yılında restore edilmiştir [84]. Cami kireçtaşından inşa edilmiş, 45х46 m boyutlarında dörtgen bir plana sahiptir. Duvarları, portal tabanı, 20 iç kolon temeli, bazı mimari oymalı detaylar, dört köşesinde birbirlerinden farklı boyutlardaki çokgen kuleleri/minareleri günümüze ulaşabilmiştir [84]. Valeyev çok kolonlu yapının kolonlarının kemerle birleştiğini düşünmektedir. Kalinin ve Başkirova’ya göre caminin köşe çıkıntıları minarelerinin temelini oluşturmaktadır. V.V. Egereva’ya göre ise bazilikal yapının direkleridir [83]. Aydarov da Kalinin ve Başkirova ile aynı görüştedir. Yapının ahşap kırma çatısı olduğu düşünülmektedir [83].
51
Şekil 3. 17 Cuma Camisi’nin ilk inşa edildiği dönemdeki plan ve görünüş restitüsyonu, F.H. Valeyev. [85].
52
53
Şekil 3. 20 Cuma Camisi Kompleksi kuşbakışı [86].
54
55
Şekil 3. 23 Cuma Camisi taş oyma detayları. Sol üstte kolon başlığı, A. S. Başkirova çizimi [83].
56
Şekil 3. 24 Cuma Camisi taş oyma detayları yan pencere sövesi, B.İ. Korsuntseva çizimi (1920) [83].
57
Şekil 3. 25 1960’lı yıllara kadar yapılan çalışmalar sonucu “Dörtgen” (Cuma Camisi) a)Görünüş restitüsyon çalışması (H.F. Kalinin, ressam Lapteva 1950’li yılların ortası)
b)V.V. Egereva plan restitüsyonu (1958) c)Behtereva ve Şelnova rölevesi ve A.S. Başkirova yorumlamasıyla plan çalışması (1929) [83].
3.1.2 Doğu Anıtı
Cuma Camisi Kompleksinin kuzeyinde Cuma Camisi’nin doğu cephesinde yer alan yapı 14. Yüzyılın 30’lu yıllarında inşa edilmiş, 18. Yüzyılda Kutsal Nikolay Kilisesi’ne çevrilmiştir [84]. Kare bir tabandan köşelerde tromplar ile prizmatik olarak sekizgene geçiş yapan yapı, sekizgen piramidal bir çatıyla tamamlanmaktadır [83]. Beyaz kireçtaşından
58
yapılmış, dış cephe kaplamasında tüf bloklar kullanılmıştır [84]. Planda 10,8x10,8 m ölçülerine sahiptir [83]. Yapının güney cephesinde kare biçiminde portalı bulunmaktadır. Anıt tanınmış bir Bulgar ailenin mezarlarını barındırmaktadır. 1967-1968, 2006 yıllarında ufak çapta tadilat görmüş olan yapı 2010-2014 yıllarında restorasyon geçirmiştir [84].
Şekil 3. 26 Doğu Anıtı [88]. 3.1.3 Kuzey Anıtı
Cuma Camisi Kompleksi’nin kuzeyinde Cuma Camisi’nin kuzey cephesine bakan yapı 14. Yüzyılın 30’lu yıllarında inşa edilmiş, 18. Yüzyıl başlarında Uspenskiy Manastırı’nın papazları tarafından yiyecek deposu olarak kullanılmıştır [84]. Yapı beyaz kireçtaşından yapılmış, dış cephe kaplamasında tüf bloklar kullanılmıştır [84]. Planda 13x18m boyutlarında dörtgen şekildedir [83]. Orijinal halinden bugüne temeli, duvarları ve kısmen iç kubbesi ulaşmıştır. Türbenin kapı ve üç penceresinin açıklıkları neşter kemerlidir. Giriş kapısı güneyde bulunmaktadır. Yapı kare planlı ve yuvarlak kubbe ile
59
örtülüdür. Yapının iç kubbesinin üzerinde konik bir ikinci kubbe örtüsü bulunduğu düşünülmektedir [83] (Şekil 3.19). Bulgar şehrinin önemli ailelerinden birine ait mezarları barındırır. Doğu Anıtı gibi 1967-1968, 2006 yıllarında ufak çapta tadilat görmüş daha sonra ise 2010-2014 yıllarında geniş çaplı restorasyon geçirmiştir [84]. Kuzey Anıtı içerisinde bulunan mezar taşları Arapça ve Bulgar dilindedir [84].
Şekil 3. 27 Kuzey Anıt [89]. 3.1.4 Küçük Minare
Cuma Camisi’nden yaklaşık 500 m güneyde Han Türbesi’nin yanında yer alan minare, 14. Yüzyılın ikinci yarısında Büyük Minare’ye benzer şekilde inşa edilmiştir [83]. Yapı tüf ve kireç taşından örülüdür. Planda 4,8x4,8 boyutlarında karedir [83]. Kübik kaidesinin köşeleri piramidal olarak sekizgen şeklindeki pabuca bağlanır. Sekizgen pabuç ise köşelerinde bulunan piramidal yaprak bezemeleri ile silindirik gövdeye geçişi sağlar. Silindirik gövdenin üzerine çapı gövdeden küçük olan petek kısmı oturur. Bu birleşim kısmı aynı zamanda şerefe işlevi görmektedir. Bu kısma 45 basamaklı bir merdivenle ulaşılır [83]. Merdiven külaha kadar devam eder. Konik külahı sonradan eklenmiştir. Giriş kapısı güney tarafındadır. Batısında dekoratif taş bezemeli bir niş bulunur. Taş bezemeler
60
Selçuklu bezemelerine oldukça yakındır. Külahına kadar olan yüksekliği 10 metredir. 1968-1970, 2006, 2010-2014 yıllarında restorasyon görmüştür [84].
61
62
Şekil 3. 30 Küçük Minare batı cephesinde taş oymalı niş. Altta V.İ. Korsuntsev çizimi 1920 [83].
63
Şekil 3. 31 Küçük Minare nişi restitüsyonu [83]. 3.1.5 Han Türbesi
Küçük Minare’nin 15m kuzeyinde eski mezarlığın bulunduğu yerde 14. Yüzyılda inşa edilmiş türbenin kalıntıları bulunmaktadır. Türbenin kuzey ve batı duvarları hemen hemen orijinal yüksekliğiyle korunmuştur. Türbe 8,5x8,5m boyutlarında kare planlıdır [83]. Yapı 14. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilmektedir. İçerisinde 8 mezara ulaşılmış,
64
bazıları tuğla lahit şeklinde bulunmuştur. Türbenin hemen yanında başka bir Bulgar ailesine ait türbe bulunmuş, içerisinde 7 mezara ulaşılmıştır. Giriş kısmında yıkılan duvar kalıntıları nedeniyle bir taç kapı olduğu düşünülmektedir [79]. 1968 yılında arkeoljik çalışmalarına başlanan yapı 1968-1971, 1990, 2006, 2010-2012 yıllarında restorasyon görmüştür [84].
65
Şekil 3. 33 Han Türbesi [92]. 3.1.6 Ak Bina (Hamam)
Kara Bina'nın 200m güneyinde 14. yüzyıldan kalma Ak Bina’nın kalıntıları bulunmaktadır. Ak Bina şehrin umumi hamam yapısı olarak inşa edilmiştir. 19. yüzyıl çizimlerinde ayakta olduğu görülen yapı son yüzyılda yıkılmıştır. Duvarları beyaz kireçtaşından yapılmış iç tarafta kireç sıvalıdır [83]. Kuzey taraftaki (bekleme alanı) tuğla örülüdür. Bina dıştan dışa 33x17m boyutlarındadır [83]. Doğu cephede bulunan giriş kapısının genişliği dışarıdan 1.38 içeriden 1,1 m’dir [83]. Banyolardan önce bulunan rüzgarlık bölümünün boyutları 6,9x7,6 m’dir. Güneybatı köşesinde zemin kaplaması olarak 10-15 cm derinlikte kum üzerine düzensiz olarak döşenmiş iri taşlar bulunmaktadır [83]. Bu taşların arasında 1360-1361 yıllarına ait bir bakır para bulunmuştur. Duvarların kenarlarında zeminden 22-25cm yükseklikte uzanma yerleri bulunmaktadır [83]. Su tesisatı yer altından seramik borularla döşenmiş olarak bulunmuştur. Hamamın ana odası merkezde artı biçiminde köşelerde ise kurnalı bölmeler bulunmaktaydı [83]. Ana odanın merkezinde taş bir fıskiyeli havuz bulunmaktaydı. Duvarlarda ise 20cm derinliğinde kanallar ısıtma sistemi işlevi görmekteydi [83]. Duvar kalınlıkları yaklaşık 1m civarındadır. İlk olarak 1887 daha sonra
66
1979-1984, 2006, 2007 yıllarında arkeolojik araştırma alanı olmuş, 2011-2013 yıllarında restorasyon ve koruma kapsamına alınmıştır [84].
Şekil 3. 34 Ak Bina, A. Şmit çizimi 1827 [91].
67
68
Şekil 3. 37 Ak Bina “Türk Banyosu”. Plan, genel görünüş, kesit. 14. Yüzyıl ikinci yarısı-16. Yüzyıl başlangıcı, S.S. Aydarov restitüsyonu [83].