Cengiz Han, Uzak Doğu Asya’da verdiği zorlu iç mücadelenin ardından göçebe Moğol kitlelerini birleştirerek güçlü bir imparatorluğun temellerini attı. Sonrasında yönünü batıya çevirdi ve Doğu Türkistan Uygurlarını (605/1209), Yedi-Su bölgesi Karluk hükümdarı Arslan Hanı (607/1211) ve Almalık/Kulca hükümdarı Bûzâr’ı itaat altına aldı. Bu tarihlerde dağılma sürecine giren Selçuklu ve Batı Karahanlı devletleri ise Harzemşahlılar tarafından yıkılmıştı.615
Harzemşah Muhammed ile Cengiz Han arasındaki ilk diplomatik ilişki 606/1210’lu yıllarda başlar. Harzemşah’ın, 608/1212’de Moğolistan’dan gelen tüccara Otrar’da yaptıkları ve durumun vuzuhu için gönderilen Moğol elçisinin öldürülmesi Cengiz tarafından savaş sebebi sayıldı. Batıya ilerleyen muazzam Moğol ordusuna, Karluk hakanı Arslan Han da katıldı. Bunun üzerine Harzemşah, Fergana geçitlerine ve Sir-Deryâ hattına birlikler yerleştirerek kuzey ve kuzey-doğuyu güvence altına almaya çalıştı. Fakat kendisi, Cengiz’in karşısına çıkmayarak Afganistan’ın doğusuna çekildi ve olacakları uzaktan izlemeyi tercih etti. Bu esnada Moğol ordusu her geçen gün
614 Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 410; Pritsak, a.g.md., İA, VI, 270 vd. Bazı araştırmacılara göre Arslan Han, Karahanlı hanedanının bir ferdi değildir. Bkz. Genç, a.g.md., Türkler, IV, 457.
615 Lewis, Tarihte Araplar, s.206; Temir, a.g.md., Türkler, VIII, 259.
yaklaşıyordu.616 Moğol komutanı Cebe Noyan, Çungarya ve Doğu Türkistan’ı geçerek Kaşgar ve Hoten üzerinden Pamir’e ulaştı. Cengiz’in küçük oğlu Çağatay, İrtiş Nehri kaynağından hareketle Balkaş Gölü’nün kuzeyine doğru ilerledi. Büyük oğlu Çuçi ise Kaşgar, Ûş ve Hokand üzerinden Mâverâünnehr’e ulaştı (613/1217). Yine Cebe 614/1218’de, Fergana ve Mâverâünnehr’in doğusuna hâkim olan Güçlüg’ü öldürerek Nayman devletine son verdi. Çin vakayinamelerinde, Ahsîkes ve Kâsân beyi olarak geçen Ho-si-may-li (İsmail) de aynı yıl içerisinde Moğollara tabî olmuştur.617
Cengiz, Eylül 615/1219’da bizzat harekete geçerek yerle bir ettiği Sayram/İsficâb ve Otrar/Fârâb üzerinden Sir-Deryâ’ya ulaştı. Daha sonra Moğollar sırasıyla; Suğnak, Barçınlığ-kent, Cend, Özkend ve Fenaket şehirlerini savaşarak ele geçirdiler. Cengiz, 616/Ocak 1220’de Buhara’yı kuşatarak, 10 ya da 16 Şubat’ta şehri ele geçirdi. Sonrasında, Muhammed’in karargâh şehri olan Semerkant’ı işgal etti (17 Mart 1220). Akabinde Çuçi, Cend önlerine geldi ve kısa sürede şehri zaptetti (20 Nisan 1220). Karşısında herhangi bir siyasî ve askerî güç bulamayan Cengiz, Benâket’i ele geçirdikten sonra Hocend ve Fergana üzerine 50.000 işbirlikçi kuvvet eşliğinde 20.000 kişilik bir ordu sevk etti. Bu ordu, bölgeyi zorlanmadan ele geçirdi. Böylece Mâverâünnehr’in işgali tamamlanmış oldu (1220 sonbaharı). Fergana, Moğollar adına XIII. yüzyılda bir süre Mahmud ve oğlu Mesud Yalvaç tarafından idare edilmiştir.618
Hocend düşerken bin civarında Hocendli, Moğol oklarının ulaşamayacağı uzaktaki bir Sir-Deryâ adasına sığınmıştı. Moğollar, savaş esirlerine taş parçaları döşeterek adaya kadar bir yol yaptırmaya çalışmışlarsa da başarılı olamadılar. Bir süre sonra adadan ayrılan küçük bir birlik, kayıklara binerek düşmanın öfkeli bakışları
616 İbnü’l-Esîr, XII, 361-363; Roux, Orta Asya, s.300.
617 İbnü’l-Esîr, XII, 389; Barthold, “Fergana”, İA, IV, 562; Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti, s.253;
Aka, İsmail, Timurlular, Ankara, ts, s.1; Esin, a.g.md., DİA, II, 180 vd.
618 İbnü’l-Esîr, XII, 363-370; Hemedânî, Reşidüddin Fazlullah, Câmi’u’-Tevârîh, Beyrut, 1983, s.215;
Roux, Orta Asya, s.300; Barthold, Türkistan, s.392; Yazıcı, Tahsin, a.g.md., DİA, XII, 376;
Minorsky, “Kutlug Han”, İA, VI, 1053; Asım, Necip, Celâlüttin Harezemşah, İstanbul, 1934, s.31;
Yazıcı, Nesimi, İlk Türk İslâm Devletleri, s.359.
altında nehirde ilerlemeye başladı. Adı Timur Melik olan birliğin lideri, muhtemelen tek başına Cend yakınında kıyıya çıktı ve buradan Gürgenç’e ulaştı.619
Bütün bu olup bitenler, dünyanın en güzel ve mamur topraklarında yaşayan Taşkent, Sayram ve Fergana ahalisini, Mâverâünnehr’in çeşitli yerlerine ve Horasan’a göç etmek ve buralara yerleşmek zorunda bırakmıştır.620
Yakaladığı başarıyı sürdürmek isteyen Cengiz, Cebe ve Sübötey isimli komutanlarını Harzemşah topraklarına yolladı.621 Neticede Moğollar; dört yıl içerisinde Nişabur, Rey, Kazvin ve Hemedan’ı ele geçirip Kafkasya’yı aşarak Gürcüleri mağlup ettiler. Sonra sırasıyla Alanları ve Kalka Savaşı’nda çarpıştıkları Rusları yenilgiye uğrattılar (619/31 Mayıs 1222).622 Böylece Cengiz’in sağlığında sınırlar; Seyhun’un güneyi, Aral ve Hazar göllerinin kuzeyinde kalan bütün topraklar ile İdil-Don vadileri ve Batı Sibirya’dan Karadeniz’in kuzeyine kadar uzandı.623
Alâeddin Muhammed’in oğlu Celaleddin, Harezm’i ele geçirip Moğollara karşı bazı başarılar kazandı. Cengiz Han’ın üç oğlu Çuçi, Çağatay ve Ögedey624 tarafından kuşatılan Hive yakınındaki Harezm başkenti Gürgenç/Urgenç’i Moğol kuşatmasından kurtarmaya çalıştı. Bunun üzerine Cengiz Han, Celaleddin ve ona sempati duyanlara bir mesaj olması açısından Horasan, Baktra ve bütün Afganistan’da büyük bir katliam yaptı. Komutanlar arasındaki anlaşmazlık sebebi olan Urgenç, daha sonra Ögedey tarafından ele geçirilmiştir (Safer 618/27 Mart-24 Nisan 1221).625
619 Cüveynî, I, 71-73; Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti, s.258 vd; Özdemir, “Cengiz İstilası”, Türkler, VIII, 318; Roux, Moğol İmparatorluğu, s.189.
620 İbnü’l-Esîr, XII, 361-371; Yâkût, Buldân, I, 179; III, 308 vd, IV, 253; Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, s.373.
621 Sığnak, Eşnas, Zamûk, Nur, Cend ve Benaket gibi müstahkem şehirler kendiliğinden teslim oldu.
Bkz. Cüveynî, I, 68 vd; Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti, s.257; Güngör, Tarihte Türkler, s.155.
622 İbnü’l-Esîr, XII, 387 vd; Özdemir, H. Ahmet, “Cengiz İstilası”, Türkler, VIII, 316; Barthold, a.g.e., s.444; Turan, a.g.e., s.373; Ağaldağ, Sebahattin, “Moğol Devleti”, Türkler, VIII, 272; Roux, a.g.e., s.181 vd, 188, 299 vd; Roux, Jean Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi (çev. Aykut Kazancıgil, Ayşe Bereket), İstanbul 2001, s.301.
623 Duğlat, Mirza Haydar, Tarih-i Reşidî (çev. Osman Karatay), İstanbul, 2006, s.59.
624 Aka, İsmail, Timur ve Devleti, TTKB, Ankara, 1991, s.I.
625 Ağaldağ, a.g.md., Türkler, VIII, 272; Barthold, “Çağatay Hanlığı”, İA, III, 266; Roux, Orta Asya, s.301.