Karahanlı iktidarı; Ali Tegin sülelesinden Hasan Tegin’in oğlu Ali Han’a (551-555/1156-1160), ondan II. Mesud Han’a (574-601/1178-1204), ondan da Özkendli IV.
591 Cüveynî, II, 15; Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 408.
592 Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti, s.53; Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 408.
593 Anat, Yakup – Almaz, Ahmet, Karahanlılar Tarihi, İstanbul, 2003, s.126.
594 Gürhan’ın, yukarıdaki paragrafta geçen Karahıtay hükümdarıyla isim ya da unvan benzerliği olduğu, aradaki tarihi fark düşünüldüğünde ortaya çıkar.
595 Münecccimbaşı, II, 509-514; Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, s.175; Merçil, Müslüman-Türk Devletleri, I, 26 vd; Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 408; Taşağıl, “Karahıtaylar”, DİA, XXIV, 416;
Barthold, “Karahıtaylar”, İA, VI, 274; Barthold, Türkistan, s.386; Barthold, Orta Asya Türk Tarihi, s.109; Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, s.58-65; Roux, Orta Asya, s.260; Genç, a.g.md., Türkler, IV, 457; Bosworth, İslâm Devletleri Tarihi, s.142; Yazıcı, Nesimi, İlk Türk İslâm Devletleri, s.359;
Cüveynî, II, 91 vd; Barthold, 389-391; Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, s.175.
İbrahim b. Hüseyin’e geçti.596 İbrahim, Ali b. Hasan ve II. Mesud’un kardeşi olan Fergana hâkimi Hüseyin b. Hasan Tegin’in oğludur.597 İbrahim’in adını taşıyan sikkeler 560/1165’ten itibaren Özkend’de, II. Mesud Han henüz iktidarda iken basılmıştı.598 Ardından, oğlu I. Osman “büyük kağan” vasfıyla tahta çıktı. Başlangıçta Karahıtaylara tabi olan I. Osman, daha sonra Harzemşah Muhammed b. Tekiş’in müttefiki oldu ve Karahıtaylar’dan Buhara’yı geri aldı (604/1207).599 Bu arada Alâeddin Muhammed (596-616/1200-1220), Karahıtayları hem Fergana’da hem de Talas kıyılarında yenilgiye uğrattı (606/1210). Osman, bu tarihten sonra Harzemşahları mağlup eden Karahıtaylara tabi olunca Muhammed, Semerkant’ı ele geçirerek onu idam etti (608/1212).600 Muhtemelen Özkend hükümdarı Celâleddin Kadir Han da aynı akıbete uğramıştır.601 Böylece Batı Karahanlı devleti, Doğu Karahanlılar gibi hemen hemen aynı tarihlerde yıkıldı (608/1212).602 Daha sonra Harzemşah, Fergana ve Türkistan emirlerine elçiler göndererek itaatlerini istedi.603 Neticede Fergana’nın güneyi, Mâverâünnehr’in diğer kesimleriyle birlikte Alâeddin Muhammed’in eline geçti.
Ancak bölge, 608/1212 ve 613/1217 yılları arasında Harzemşah Muhammed ile Nayman hükümdarı Güçlüg arasında mücadeleye sahne oldu.604 Güçlüg, önceleri Yedisu ve Sir-Deryâ’nın doğusuna hâkim iken, daha sonra Kulca hâkimi Bûzâr’ı (Ozâr605) ve hanlarını öldüren Kaşgarlı asileri mağlup ederek konumunu güçlendirmişti.
Yine o, Doğu Türkistan’a üç-dört yıl (607-610/1211-1214) boyunca hasat mevsiminde akınlar düzenledi. Muhammed ise aynı dönemde bölgeye sadece kuvvet sevk etti.606 Ancak Güçlüg’ün stratejisi netice verdi. Çünkü ülkede kıtlık baş gösterince halk ona
596 Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 409; Barthold, “Fergana”, İA, IV, s.562.
597 Pritsak, a.g.md., İA, VI, 269.
598 Barthold, a.g.e., s.376; Pritsak, a.g.md., İA, VI, 270.
599 Harzemşahları, bağımsız hale getiren isim Tekiş’tir. (1172–1200) Bkz. Roux, a.g.e., s.263 vd.
600 Cüveynî, II, 88-90; İbnü’l-Esîr, XII, 268 vd; Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 410; Barthold,
“Fergana”, İA, IV, s.562; Gürün, I, 279; Genç, Karahanlı Devlet Teşkilatı, s.52-59; Merçil, Müslüman-Türk Devletleri, I, 27-30; Ünlü, İslâm Tarihi, s.363; Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti, s.189; Barthold, Türkistan, s.388.
601 İbnü’l-Esîr, XII, 267; Barthold, a.g.e., s.389; Kafesoğlu, a.g.e., s.189.
602 Kafesoğlu, a.g.e., s.189; Barthold, a.g.e., s.389; Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 410; Çiftçi, a.g.tz., s.11.
603 Togan, Zeki Velidi, Türk Türkistan, Toprak Dergisi Yay., Beyazıt Matbaası, İstanbul, 1960, s.21.
604 Yazıcı, Tahsin, a.g.md., DİA, XII, 376; Barthold, “Fergana”, İA, IV, s.562.
605 Cüveynî, I, 57 vd.
606 Cüveynî, II, 126; Barthold, a.g.e., s.391.
itaat etmek zorunda kalmıştı. Hatta Harzemşah’a bağlı bazı birlikler bile Güçlüg’ün ordusuna katıldı. Böylece Doğu Türkistan, Kaşgar ve Hoten’deki Müslüman halka yardım edemeyen Muhammed, doğal olarak Fergana’yı da koruyamadı.607 Yine o; Şâş, İsfîcab, Kâsân ve Ahsîkes’te oturanlar başta olmak üzere bölge halkından güney-batı istikametine doğru göç etmelerini istemiş, sonra da düşmanın eline geçer endişesiyle buraları tahrip ettirmiştir. Yine de 610/1214’e kadar yazları Semerkant’a gelerek bölgedeki siyasî konjonktürü elinde tutmaya çalıştı.608 Fergana’nın Türk sınırındaki şehri Kâsân’ın609, bu dönemde düşman saldırılarına maruz kalması muhtemeldir.610 Fakat bu mücadele uzun sürmedi. Çünkü Moğollar, Cengiz liderliğinde batıya, Harzemşah Muhammed ve Güçlüg’ün hâkimiyet sahasına doğru hızla ilerlemekteydi.
Moğollara geçmeden önce Fergana kağanlığından bahsetmek yerinde olacaktır.
Karahanlı hanedanı, Katvan savaşının (536/1141) ardından, başkenti Özkend olan bir kağanlık kurmayı başarmıştı. Hüseyin b. Hasan Tegin (ö.Receb 551/Eylül 1156), bu oluşumun ilk hükümdarıdır.611 Ölümünün ardından oğlu Togan/Tuğrul Han Mahmud (ö.559/1164), sonra da torunu IV. İbrahim hükümdar oldu. Mahmûd’un diğer kardeşi Nasr ise Fergana hükümdarı nasbedildi. Nasr, “Tuğrul Han” unvanıyla 563-568/1168-1173 yılları arasında kendi adına sikke kestirmiştir. Ardından oğlu Tuğrul Hakan Muhammed, Fergana tahtına oturdu. O, 578/1182 yılında adına sikke kestirmiştir.
“Uluğ Sultan Kadir Han” sanıyla 606/1210’da Özkend’te tahta çıkan kişi, Muhammed’in ya oğlu ya da kardeşi olmalıdır. Son Batı Karahanlı hükümdarı Osman’ı öldüren Harzemşah Muhammed’in, mutlak itaatini istediği Fergana hakanının ise Kadir Han olması muhtemeldir. Kadir Han, 606-608/1209-1211 yılları arasında Özkend’de adına sikke bastırmıştır. 613/1216’ya kadar Otrar’da hüküm süren ve Nesâ’da, Harzemşah tarafından öldürülen Osman’ın yeğeni Taceddin Bilge Han da muhtemelen
607 Barthold, Türkistan, s.392.
608 İbnü’l-Esîr, XII, 303 vd; Kazvînî, Âsâr, s.244; Taneri, Aydın, Harezmşahlar, Ankara, 1993, s.37;
Yazıcı, Tahsin, a.g.md., DİA, XII, 376; V. Minorsky, “Kutlug Han”, İA, VI, 1053; Yazıcı, Nesimi, İlk Türk İslâm Devletleri, s.359; Kafesoğlu, Harzemşahlar Devleti, s.225; Barthold, Türkistan, s.392.
609 Yâkût, Buldân, IV, 430.
610 Şeşen, Türk Ülkeleri, s.144.
611 Hüseyin, unvanında Türk kelimesi bulunan (Alp Kılıç Tonga Bilge Türk Tuğrul Hakan) ilk Karahanlı hükümdarıdır. Bkz. Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 410; Genç, a.g.md., Türkler, IV, 457.
Fergana Karahanlı hanedanına mensuptur. Fergana kağanlığı, behemehal Moğol istilasına kadar varlığını sürdürmüştür.612 Sikkelere göre; 602/1205 yılında Merginân’a hâkim olan Kutlug Toga Han ile XIII. yüzyıl başlarında hükümette bulunan Ulug Han’ın da Fergana koluna mensup Karahanlılardan olması ihtimal dâhilindedir.613
612 Algül, IV, 47; Merçil, Müslüman-Türk Devletleri, I, s.30; Özaydın, a.g.md., DİA, XXIV, 410; Genç, a.g.md., Türkler, IV, 457; Pritsak, a.g.md., İA, VI, 270; Gürün, I, 279; Yazıcı, Nesimi, İlk Türk İslâm Devletleri, s.138.
613 Pritsak, a.g.md., İA, VI, 270.
III. MOĞOL İSTİLASI ve SONRASINDA BÖLGENİN SİYASÎ DURUMU
Bu dönemde Moğollar ve Çağatay Hanlığı, Fergana siyasî tarihine damgasını vururken yukarıda geçen Harzemşahlar, Karahıtaylar, Fergana Kağanlığı ve Naymanlar ise diğer aktörler olarak sıralanırlar. Moğol istilası esnasında Yedisu’da, hakanı II.
Arslan Han (ö.618/1221), başkenti ise Kayalığ/Kayalık olan bir Karluk devleti mevcuttu. Bunlar, büyük olasılıkla Harzemşahlardan kaçan Fergana Karahanlılarıdır.
608/1211’e kadar Karahıtaylara tabi olan II. Arslan Han, bu tarihte Gürhan’ın naibini öldürerek bu duruma son vermiş ve ardında da kendisinden “Sataktay” unvanını aldığı Cengiz Han’a bağlanmıştır. Moğolların büyük kağanı Mengü/Möngke Han (648-657/1251-1259), buna karşılık Arslan Han’ın oğlunu Özkend hâkimi olarak atamıştır.614