Araştırmada tarih metodolojisinin temel esaslarına genel anlamda uyulmuştur.
Konunun klasik dönem İslâm Tarihi ile bağlantılı olması hasebiyle bu döneme ait çoğu Arapça1, bir kısmı ise Farsça olan ana kaynaklar taranmış, edinilen bilgiler yerli-yabancı çağdaş araştırmalarla karşılaştırıldıktan sonra ilmî kriterler ışığında yorumlanmış, gerekli yerlerde ise yapıcı tenkide gidilmiştir. Milat öncesine dair Çin, Grek ve Fars dilli kaynak, bilgi ve belgelere ulaşılamadığından, bunların çeşitli dillerdeki tercümelerine başvurulmuştur. Fergana ve yakın havzasına ait arkeolojik bulgular ise çağdaş araştırmalar ışığında ele alınmıştır.
Genel tarihler, ricâl ve coğrafya kitapları çalışmanın ana kaynaklarını oluşturmaktadır.
Araştırmanın siyasî tarih bakımdan en önemli kaynakları; Muhammed b. Cerîr et-Taberî’nin (ö.310/922) Târîhu’r-Rusül ve’l-Mülûk’u ve İbnü’l-Esîr’in (ö.630/1232) el-Kâmil fi’t-Târîh’idir. Taberî; Fergana ile alakalı Emevî ve Abbasî dönemine, İbnü’l-Esîr ise ek olarak Tahirî, Samanî, Karahanlı, Harzemşah ve Moğol dönemlerine ait önemli bilgiler verir. Emevî ve Abbasî dönemi Ferganası ile ilgili orijinal bilgiler veren diğer bir eser de Belâzurî’nin (ö.279/892) Fütûhu’l-Buldân’ıdır. Eser, bölge tarihinin temel kaynaklarındandır. Ya‘kûbî’nin (ö.292/905) Târîhu’l-Ya‘kûbî’si, Mes’ûdî’nin (ö.346/957) genel bir tarih olan Murûcu’z-Zeheb’i, Cüveynî’nin (ö.681/1282) Selçuklu, Harzemşah, Moğol ve Çağatay dönemlerine dair mühim bilgiler içeren Târîh-i Cihân-guşâ’sı, Hemedânî’nin (ö.718/1318) Câmi‘u’t-Tevârîh’i, Zehebî’nin (ö.748/1348) miladî 1300 tarihine kadar geçen önemli hâdiseleri ele aldığı Târîhu’l-İslâm’ı ve
el-‘Iber’i, Nüveyrî’nin (ö.732/1332) Nihâyetü’l-Ereb’i, Suyûtî’nin Târîhu’l-Hulefâ’sı, Bîrûnî’nin Kânûnü’l-Mes‘ûdî’si, İdrisî’nin Nüzhetü’l-Müştâk’ı, İbn A’sem el-Kûfî’nin el-Fütûh’u, İbn Tagrıberdi’nin (ö.874/1469) bir Mısır tarihi olan en-Nücûmü’z-Zâhire’si ve son dönem tarihçilerinden H. İbrahim Hasan’ın İslâm Tarihi de bu
1 Barthold’a göre; hicrî ilk üç yüzyıl eserlerinin tamamına yakını Arapça’dır. Bkz. Barthold, Vassiliy Viladimiroviç, Moğol İstilasına Kadar Türkistan (trc. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990, s.1 vd.
bağlamda değerlendirilebilir. Ebû Bekir Muhammed b. Cafer Narşahî’nin Târîhu Buhârâ’sı, Samanî dönemi Ferganası hakkında orijinal bilgiler ihtiva ederken, Zahirüddin Muhammed Bâbur’un Vekayi-Bâbur’ün Hatıratı ise çalışmayı tarihsel olarak sonraki döneme bağlar mâhiyettedir.
İbn Hurdâzbih’in (ö.300/912) Abbasîlere bağlı ülkeleri çeşitli yönleriyle ele aldığı el-Mesâlik ve’l-Memâlik’i, Batlamyus’u aşan ve özgün bir çizgi yakalayan İstahrî’nin (ö.307/919 sonrası) Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik’i, Endülüs’ten Mâverâünnehr’e varıncaya İslâm coğrfayasını 28 yılda gezen İbn Havkal’in (ö.367/977 sonrası) Kitâbü Sûreti’l-Arz’ı, bölge hakkında geniş malumat veren Mukaddesî’nin (ö.
388/998) Ahsenü’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Akâlîm’i, muazzam bir coğfaya sözlüğü olan Yâkût el-Hamevî’nin (ö.626/1229) Mu’cemü’l-Buldân’ı2 ve İbnü’l-Fakîh el-Hamedanî’nin Kitâbu’l-Buldân’ı Fergana’nın coğrafî yapısı ve şehirlerinin fizikî özellileriyle ilgili ayrıntılı bilgiler verir. Zikri geçen kaynaklar, batıda da pek çok kez basılmıştır. Şehircilik ve mimarî yapı ele alınırken son dönem Türkçe eserlerden de faydalanılmıştır.
İbnü’n-Nedim’in (ö.386/996) hicrî IV. yüzyılın son yarısına kadar İslâm fikir dünyasının anatomisini sunan Kitâbü’l-Fihrist’i, Sem‘ânî’nin (ö.562/1166) mühim coğrafî ve tarihî isimleri hâiz el-Ensâb’ı, kaynaklarını gösteren İbn Hallikân’ın (ö.681/1282) Vefeyâtü’l-A‘yân’ı, Kehhâle’nin Mu’cemu’l-Müellifîn’i, Şemseddin Sâmî’nin Kâmûsu’l-A’lâm’ı, Zehebî’nin Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ’sı, Suyûtî’nin Buğyetü’l-Vu’ât’ı, Bîrûnî’nin Tahdîdü Nihâyâti’l-Emâkini’si, Kâtib Çelebi’nin Keşfu’z-Zünûn’u, Safedî’nin (ö.764/1363) doğu ve batıda tanınan eseri Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât’ı, Hayreddin Zirikli’nin el-A’lâm’ı, Kutubî’nin Fevâtu’l-bi’l-Vefeyât’ı, Ömer Ferrûh’un Târîhu’l-Edebi’l-Arabî’si, Bağdatlı İsmail Paşa’nın Hediyyetu’l-Ârifîn’i, Sülemî’nin Tabakâtu’s-Sûfiyye’si, Abdurrahman Câmî’nin Nefahâtü’l-Üns’ü Ferganalı ilim ve gönül adamlarına dair başlıca biyografi kaynaklarıdır.
2 Eserin özellikleri ve ehemmiyeti hakkında bkz. Günaltay, M. Şemseddin, İslâm Tarihinin Kaynakları –Tarih ve Müverrihler- (haz. Yüksel Kanar), İstanbul, 1991, s.439 vd.
Çalışmada, ağırlıklı olarak geçen yüzyılda yerli ve yabancı müellifler tarafından kaleme alınan eserler de geniş bir yer tutmuştur.
Orta Asya tarihi duayenlerinden olan V. Viladimiroviç Barthold’un Moğol İstilasına Kadar Türkistan ve Hamilton A.R. Gibb’in Orta Asya’da Arap Fütuhâtı adlı eserleri araştırmanın önemli kaynakları arasında yer alır. T. Walker Arnold’un İntişâr-ı İslâm Tarihi, Carl Brockelmann’ın İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Sir William Muir’in The Caliphate: Its Rise, Decline and Fall, R. Nelson Frye’in Bukhara ‘The Medieval Achievement, Julius Wellhausen, Arap Devleti ve Sükutu, M.A. Shaban’ın Islamic History adlı eserlerinden de belli oranda istifade edilmiştir.
Ülkemiz akademisyenleri de araştırmada önemli bir yer tutmuşlardır. Ancak bunlardan hiçbiri “Fergana” başlıklı müstakil bir çalışma yapmamış, eserlerinde yeri geldikçe bölge ile dağınık bilgiler sunmuşlardır. Bu bağlamda; siyasî alanda Zeki Velidi Togan’ın Umumi Türk Tarihine Giriş ve Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, Osman Turan’ın Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Hakkı Dursun Yıldız’ın İslâmiyet ve Türkler ve Zekeriya Kitapçı’nın Türkistan’ın Müslüman Araplar Tarafından Fethi, coğrafî alanda Ramazan Şeşen’in İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, kültürel hayatta ve şehirlerin fizikî yapısı alanında İbrahim Kafesoğlu’nun Türk Milli Kültürü, Türkler ve Medeniyet, Türk Bozkır Kültürü, Faruk Sümer’in Eski Türklerde Şehircilik, Bahaeddin Ögel’in Türk Kültür Tarihine Giriş, İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi ve Türk Kültürünün Gelişme Çağları, dinî hayatta Fuat Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Zekeriya Kitapçı’nın Türkistan’da İslâmiyet ve Türkler, Orta Asya’da İslâmiyet’in Yayılışı ve Türkler adlı eserlerinden faydalanılmıştır.
Araştırmada çeşitli ansiklopedilerin ilgili maddelerine de müracaat edilmiştir.
İslâm Ansiklopesi, DİA, Türk Ansiklopedisi, Türkler ve Doğuşundan Günümüze Büyük İslâm Tarihi bunların başlıcalarıdır.