C. AHLAT’IN SİYASÎ ORTAMI
8. Moğol Saldırılarında Ahlat
Ahlat, ilk olarak yukarda da belirttiğimiz gibi Celâleddin Hârizmşah’ın Ahlat’ı tahrib etmesinin ardından 1231 yılında Moğolların saldırılarına maruz kalmıştır.239 Moğollar, burada bulunan Celâleddin Hârizmşah’ın askerlerini kılıçtan geçirmiş ve Ahlat’a girmişledir. Gece karanlığı çöktüğünde Moğol askerleri her tarafı ateşe verip oradan uzaklaştılar.240 Moğolların Ahlat’a ikinci saldırısı 1233 yılında Anadolu Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubad tarafından görevlendirilen Kemâleddin Kamyar’ın Ahlat’ı ele geçirmesinin ardından gerçekleşmiştir. Bu dönemde Moğolların Ahlat’a doğru hareket ettiğini haber alan Ziyâeddin Karaaslan, Pervane Tâceddin, Saadeddin Erdebilî ve diğer divân üyelerine vakit kaybetmeden Ahlat’ı terk etmek ve Erzurum’a çekilmek gerektiğini eğer Moğollar, Ahlat’a girerse Selçuklu ordusunun bize yetişemeyeceğini belirtmiş ve bu endişe sonucunda Ahlat’ı terk edip Erzurum’a çekilmişlerdir.241
Moğolların Ahlat’ta en yıkıcı saldırıları yine bir Moğol hânedanı olan İlhanlılar döneminde 1258 yılında gerçekleşmiştir. Bu dönemde İlhanlıların ilk hükümdarı Hülâgü Han (1217-1265), Bağdat ve Halep’i tahrib ettikten sonra Sukal Buğa ismindeki bir kumandanın maiyetinde bir orduyu Ahlat’ı istila etmek için gönderdi. Bu Moğol ordusu Ahlat’a vardığında burada diğer bir Moğol kumandanı olan Sotay, büyük bir askerî kuvvet ile Ahlat’a girmek üzereydi. Moğolların bu tahripkâr askerleri Ahlat halkına kötü davranarak hiç acımadan onları katlediyordu. Şehir halkı Ahlat’ı 237 Ordu komutanı.
238 İbn Bibî, a.g.e., s. 428-429.; Osman Turan, a.g.e., s. 398-399. 239 İbnü’l Esîr, a.g.e., C. XII., s. 464.
240 İbn Bibî, a.g.e., s. 432. 241 İbn Bibî, a.g.e., s. 433.
korumaya çalışsa da sokaklar ölen şehidlerin cesetleri ile dolmuştu. Bu sırada Ahlat’ta bulunan birçok âlim de ölmüştür.242 Moğolların Ahlat’ı bu öldürücü darbesinden sonra Ahlat bir daha asla eski ihtişamına kavuşamamıştır. Çünkü bu saldırılar dolayısıyla Ahlat’tan Anadolu’nun içlerine, Kahire’ye ve Şam’a doğru göç etme faaliyetleri başlamıştır.
Ahlat’ın bir Moğol hânedanlığı olan İlhanlılar döneminde Boğatay Aka tarafından yönetilmiş olduğu 1281 tarihli Boğatay Aka Kümbeti’nden ve Boğatay Aka’nın “Emîrü’l Kebir” olarak anılmasından anlaşılmaktadır. Ahlat, İlhanlı hükümdarı Olcaytu Han (1282-1316) zamanında eyalet merkezi olmuştur. 243 İlhanlılar, Doğu Anadolu bölgesini iki askerî eyalete ayırmışlardı. Bu eyaletlerden biri merkezi Musul olan Diyarbakır eyaleti idi ve Musul, Mardin ve Diyarbakır bölgelerini içine alıyordu. Diğer bir eyalet ise merkezi Ahlat olan Van Bölgesi eyaletiydi.244 Olcaytu Han’dan sonra başa geçen oğlu Ebû Sâid Bahadır Han döneminde (1317- 1335) Ahlat valiliğine Sutay Noyan’ın getirildiği bilinmektedir. Ancak Sutay Noyan, Diyarbakır eyaletine gönderildikten sonra Ahlat bölgesinde Sutay Noyan’ın Barımbay, Hacı Tugay ve Fulad adındaki üç oğlu hâkimiyet sürdürmüşlerdir.245 Kitabesi bulunan mezar taşlarından Ahlat’ın özellikle Olcaytu Han ve Ebû Sâid Bahadır Han döneminde canlı ve nüfusu çok olan bir şehir olduğu bilinmektedir. Ahlat’ta Moğol devrinde basilan paralar da bu iki Han’a aittir.246
Moğol istilaları Ahlat’ta iktisadî ve medenî durgunluğa neden olmuştu. Osman Turan’ın Hamdullah Kazvinî’den Ahlat’tan alınan vergiler hakkında naklettiği bilgilere göre Ahlat vergilerinin bu dönemde düştüğünü belirtmiştir. Buna göre Moğollardan önce Ahlat bölgesinin vergisi 200 tümen yani 2.000.000 altın iken Moğollar zamanında 39 tümene indiğini belirtir. Bu rakamlar Moğol istilalarının ne derece bir iktisadî ve medenî durgunluğa sebep olduklarını göstermektedir. 247
242 Abdürrahim Şerif, Ahlat Kitabeleri, Hamit Matbaası, İstanbul 1932, s. 53.
243 Faruk Sümer, a.g.e., s. 78-79.
244 Faruk Sümer, Kara Koyunlular I, TTK, Ankara, 1967, s. 33.
245 Faruk Sümer, a.g.e., s. 33-34.; Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar” Selçuklu Araştırmaları Dergisi,
S. I, TTK, Ankara 1970, s. 139.
246 Faruk Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 2015, s. 79. 247 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken, İstanbul 2013, s. 138.
1335 yılında İlhanlı hükümdarı Ebû Sâid Bahadır Han’ın ölmesi ile birlikte İlhanlı Devleti yıkılmıştır.248 İlhanlılardan sonra Ahlat’a bir başka Moğol hânedanlığı olan Celâyirliler249 hâkim olmuştur. İlhanlı hükümdarı Ebû Sâid Bahadır Han’ın ölümünden sonra Moğollar arasında başlayan şiddetli mücadelelerden Ahlat şehri büyük ölçüde zarar görmüştür. Moğolların Anadolu’daki genel valisi olan Celâyir Şeyh Hasan, İlhanlıların ilk Hanı Hülâgü’nün soyundan olan Muhammed’i han ilan etmiş ve daha önce iktidarı eline geçirmiş olan Uyrat Ali’yi 1336 yılında mağlûp etmiştir. Şeyh Hasan, Muhammed’i tahta oturup yönetimi eline geçirdi. Müttefiki daha önce Ahlat valilerinden Sutay Noyan’ın oğlu Hacı Tugay da Diyarbakır ve Ahlat’a hâkim oldu. Bu dönemde Ahlat’ta Muhammed Han adına para basıldığı bilinmektedir. Ancak 1337-1338 yılında ortaya çıkan İlhanlı Devleti’nin başarılı emîrlerinden Emîr Çoban’ın torunu Çobanlı Küçük Şeyh Hasan, iktidarı Celâyir Şeyh Hasan’dan alarak Hülâgü’nün soyundan olan Süleyman’ı tahta geçirdi. Çobanlı Küçük Şeyh Hasan, Hacı Tugay’ı Ahlat’tan çıkarmak için 1340-1342 yıllarında Ahlat’ın kuzeyindeki Bulanık ve Muş yörelerine yağma ve tahrib faaliyetlerinde bulunmuştur. 1341 yılında Ahlat’ta Süleyman Han adına para kesilmiş olması Çobanlı Küçük Hasan’ın buranın hâkimiyetini eline geçirmiş olduğunu göstermektedir. 1342-1343 yılında ise Ahlat, Celâyir Şeyh Hasan’ın en yakın emîrlerinden Kara Hasan tarafından yağmalanmıştır.250 1343 yılında Hacı Tugay ile düşmanı Çobanlı Küçük Şeyh Hasan’ın öldürülmesi Ahlat’ta karışıklığa ve buradaki düzenin bozulmasına neden olmuştur. Bu durumdan faydalanan mahallî reisler birçok yeri ele geçirmişti. Bu dönemde Ahlat hâkimi Celâyirlilerden Hızır Şah idi.251 Ahlat bu dönemde Celâyirliler ile bölgeye 1388 yılından sonra gelen Timurlular (1370-1507)252 arasında zaman zaman el değiştirmiştir. Çünkü Ahlat’a hâkim olan Moğol Celâyirliler’i Karakoyunlular’ın (1351-1469) tehditi üzerine Ahlat’ı Karakoyunlular’a teslim
248 Bertold Spuler, “İlhanlılar” İA, C. V/II, MEB, İstanbul 1988, s. 970.
249 Mükrimin Halil Yinanç, “Celâyir”, İA, C. III, MEB, İstanbul 1963, s. 64. 250 Faruk Sümer, a.g.e., s. 79-80.
251 Faruk Sümer, a.g.e., s. 80.
etmektense Timurlular’a boyun eğmeyi yeğlemişlerdi.253 Çünkü Timurlular da tıpkı Celâyirliler gibi Moğol soyundan gelmekteydiler.254