Ahlatlı Sanatkârlar

Hürrem-Şah b. Muğis el-Hilatî, 1229 yılında Anadolu’nun XIII. yüzyıl içinde

inşa edilen eşsiz bir mimarî eser olarak adlandırilan Divriği Ulu Cami ve Melike Turhan Şifahânesi’nin inşasında yer alan mimarlardan biridir.428 _{Divriği Ulu Cami ve} 426 _{Şakir Gözütok, “Abbasîler Döneminde Yetişen Ahlatlı Âlimler”, VII. Uluslararası Van Gölü}

Havzası Sempozyumu 04-07 Ekim 2011, (Editörler ve Yayına Hazırlayanlar: Oktay Belli-Vedat Evren

Belli), Rota Ofset, Bursa 2013, s. 306

427 _{Rahmi Tekin, a.g.e., s. 143.}

Melike Turhan Şifahânesi’nin inşa ediliş tarihînden Hürrem Şah’ın Eyyûbîler Devleti zamanında yaşayan Ahlatlı bir mimar olduğunu anlamak mümkündür.

Divriği’deki hem Ulu Cami’nin hem de Melike Turhan Şifahânesi’nin kitabesinde “Amilî Hürrem-Şah bin Muğisi el-Hilatî” kaydı mevcuttur. Hürrem-Şah bin Muğis el-Hilatî’nin bir süslemeci ve taş ustası grubu ile birlikte Divriği’ye geldiği ve bu eserin bir mimar grubu tarafından inşa edildiği düşünülmektedir. Divriği Ulu Cami’nin inşasında çalışan beş mimar tespit edilmiş bunlardan ikisinin, Hürrem-Şah ile Ahmed Nakkaş’ın, Ahlatlı olduğu bilinmektedir. Hürrem-Şah’ın eserin yapımında baş mimar olarak çalıştığı üzerinde yazilan kitabelerden anlaşılmaktadır.429 _Divriği Cami eski şeklini kaybetmiş olmasına rağmen Melike Turhan Şifahânesi günümüze kadar gelmiştir. Bu yüzden Hürrem-Şah’ın Şifahâne’de daha başarılı olduğu düşünülmektedir.430

Ahmed Nakkaş el-Hilatî, 1229 yılında inşa edilen Divriği Ulu Cami ve Melike

Turhan Şifahânesi’nde çalışan Ahlatlı mimarlardan biridir. Divriği Ulu Cami’nin Şah Kapı’sında Ahmed Nakkaş el-Hilati’nin adı kapının üzerindeki tek satırlık kitabede yazılmıştır. Kitabede adının “Nakkaş” kelimesi ile birlikte yazılmış olması sanatçının mimarlığın yanı sıra süsleme sanatçısı olduğu da anlaşılmaktadır.431 Eserin inşa ediliş tarihinden Ahmed Nakkaş el-Hilati’nin de Eyyûbîler döneminde yaşadığı düşünülebilir.

El-Hac Mengüberti el-Hilatî, yapımına 1116 yılında Anadolu Selçuklu sultanı

I. Rükneddin Mes’ûd döneminde başlanan ve 1220 yılında Sultan Alâeddin Keykubat döneminde tamamlanan Konya’daki Alâeddin Cami’nin minber ustalarından biridir. 1155 yılında yapılan cami minberinin kitabesinde adı yazılmaktadır.432 _{Caminin taht} 429 _{Abdürrahim Şerif, a.g.e, s. 99.; Zeki Sönmez, Başlangıçtan 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk İslâm}

Mimarîsinde Sanatçılar, TTK, Ankara 1989, s. 164-166.; Ahmed Vefa Çobanoğlu, “Divriği Ulu Cami, DİA, C. 42, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2012, s. 95.; Rahmi Tekin, a.g.e., s. 179.

430 _{Oktay Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarîsi Başlangıcı ve Gelişmesi, TTK, Ankara 1991, s. 28.} 431 _{Zeki Sönmez, “Ahmed Nakkaş el-Hilatî”, DİA, C. 2, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1989, s. 109-}

110.; Zafer Bayburtluoğlu, Anadolu Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1993, s. 279-280.; Rahmi Tekin, a.g.e., s. 179.

432 _{Oktay Aslanapa, Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Türksoy Yayınları, Ankara 1996, s. 21.;}

Zeki Sönmez, a.g.e, s. 184-185.; Zafer Bayburtluoğlu, a.g.e., s. 42-43.; Semavi Eyice, “Alâeddin Camii”, DİA, C. 2, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1989, s. 325.

kısmının sol cephesindeki kitabede “Amele üstad Mengüberti el-Hac el-Ahlatî” yazısı mevcuttur.433 Alâeddin Cami’nin minberinin 1155 yılında inşa edildiği dikkate alındığında el-Hac Mengüberti el-Hilati’nin Eyyûbîler döneminde yaşadığını söylemek mümkün olacaktır.

El-Hilatî en-Neccar, Aksaray-Kayseri yolunda, Aksaray’a 35. Km.

uzaklıktaki Alay-Han köyü yakınında bulunan Han’ın inşasında çalışmıştır. Bu hanın kesin yapılış tarihî bilinmemekle birlikte Anadolu Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Kılıç Arslan (1156-1192) dönmeinde inşa edildiği, 1192’de tamamlandığı düşünülmektedir.434

Alay Han’ın üzerindeki kitabede sanatçının ismi okunamamıştır ancak kitabenin sanatçının memleketi ve sanatını belirten kısmının okunabilmiştir. Kitabede “el-Hilati en-Neccar” kelimelerinin okunması bu ustanın Ahlatlı olduğunu göstermiştir.435 _{Han’ın inşasının tamamlandığı tarihi dikkate alacak olursak el-Hilatî} en-Neccar’ın Ahlatşahlar Devleti döneminde yaşamış olduğunu söyleyebiliriz.

Ebû’n-Nema b. Mufaddulu’l-Ahval el-Hilatî, Ahlatşahlar Devleti döneminde

yaşamış olan mimarlardan biridir. Anadolu’da bulunan en önemli eserlerden biri olan Erzincan’ın Tercan ilçesinde bulunan Mama Hatun Külliyesi’ni inşa etmiştir.436 Külliyenin inşa tarihi XII. yüzyılın sonu ile XIII. yüzyılın başı olduğu tahmin edilmektedir.437

Yakut el-Hisabî, Ahlatşahlar Devleti döneminde yaşamış olan mimar ve

mühendistir. Selçuklular ve Anadolu’da kurulan Türk beyliklerinde mühendis ve mimarlara el-hisabî denildiği bilinmektedir. 1164 yılında Ahlat’ta meydana gelen büyük bir yangından sonra Ahlat’ta birçok ev ve işyeri kullanılmaz hale gelmişti. Bunun üzerine Ahlatşahlar Devleti’nin Hükümdarı II. Sökmen (1128-1185)’in eşi 433 _{Oktay Aslanapa, Anadolu’da İlk Türk Mimarîsi Başlangıcı ve Gelişmesi, TTK, Ankara 1991, s. 31.} 434 _{Oktay Aslanapa, a.g.e., s. 113-114.; Semra Ögel, Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, TTK,}

Ankara 1987, s. 7.

435 _{Zeki Sönmez, a.g.e., s. 184-185.; Rahmi Tekin, a.g.e., s. 180.}

436 _{Hakkı Önkal, Anadolu Selçuklu Türbeleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1996, s. 441.} 437 _{Oktay Aslanapa, a.g.e., s. 33. ; Zeki Sönmez, a.g.e., s. 173-174. ; Ayşe Denknalbant, “Mama Hatun}

Şah-Bânû harekete geçmiş ve Ahlat’ta imar faaliyetlerinde bulunmuştu. Bu imar faaliyetlerinde kalenin onarılmasında Yakut el-Hisabî’nin çalıştırıldığı bilinmektedir.438 _{Ayrıca Artuklu hükümdarı Necmeddin Alpı (1154-1176) döneminde} Mardin kalesindeki Burc-î Erbaîn’i (Kırkıncı Burcu) 1164 yılında yeniden inşa etmiştir.439

Baba-Can Bey, Akkoyunlular döneminde Ahlat’ta yaşadığı bilinmektedir.

Ahlat’ta günümüze kadar gelen eserlerin en önemlisi olan Bayındır Kümbeti ve Mescidi’nin mimarıdır. Baba Can Bey’in Ahlatlı olduğunu düşünenler olduğu gibi Azerbaycan’dan gelmiş olduğunu düşünen araştırmacılar da vardır.440

Kasım b. Sinan Üstad Ali, Karakoyunlular döneminde yaşamış olan Ahlatlı

ünlü mimar ve mezar taşı ustasıdır. Ahlat’ta günümüze kadar gelen eserlerden en önemlisi olan ve 1306-1307 yılında inşa edilen Erzen Hatun Kümbeti’nin mimarıdır. Aynı zamanda Ahlat’ın en büyük mezarı olan Meydan Mezarlığı’nda işlediği mezar taşları bulunmaktadır. Babasının da bir sanatkar olduğu bilinen Kasım b. Sinan Üstad Ali, Ahlatlı birçok mezar ustası gibi usta-çırak geleneğinden yetişmiştir. Erzen Hatun Kübeti’nin benzeri olan Gevaştaki Hâlime Hatun Kümbeti’nin bu ustanın babası tarafından yapıldığı bilinmektedir. Kasım b. Sinan’ın yetiştirdiği ve Meydanlık Mezarlığı’nda mezar taşı eserleri bulunan şakirdler de bulunmaktadır.441

Ahlatlı bu ustaların haricinde, sadece isimleri hakkında bilgi sahibi olduğumuz ve Ahlatlı olduklarını bildiğimiz mezar taşı ustası olan sanatkârlar da vardır. Beyhan Karamağaralı, bu ustalardan 22 tanesini tespit edebilmiştir. XII. yüzyıl ile XV. yüzyılın ilk çeyreği arasında yaşamış olan, haklarında bilgi sahibi olmadığımız sanatkârlar şunlardır: Osman b. Hasan, İbrahim b. Kasım, Hasan b. Yûsuf , Muhammed

Davut, Ahmed el-Müzeyyin, Veys (Üveys) b. Ahmed, Esed b. Eyyub, Cum’a b.

438 _{İbnü’l Ezrak, a.g.e., s. 137.}

439 _{Zeki Sönmez, a.g.e., s. 455.}

440 _{Ara Altun, “Emîr Bayındır Mescidi ve Kümbeti,” DİA, C. 11, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul}

1995, s. 125.; Zeki Sönmez, a.g.e., s. 370-371.; Sabih Erken, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, C. II, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1977, s. 267.

441 _{Beyhan Karamağaralı, a.g.e., s. 98.; Zeki Sönmez, a.g.e, s. 361-362.; Rahmi Tekin, a.g.e., s. 180-}

Muhammed, Asîl b. Veys (Üveys), Muhammed b. Veys (Üveys), Hâvend b. Bergî, Esed b. Hâvend, Hacı Yûsuf b. Mîran, Hacı Mîran b. Yûsuf , Hacı Mirçe b. Mîran, Muhammed b. Mîran, Kasım b. Üstad Ali, Ahmed, Buûs b. Şemsîk ed-Darbabî el- Hılâtî, Kasım b. Muhammed, Üstad Ali, Üstad Hoyeng.442

Görüldüğü gibi Ahlatlı sanatkârlar sadece burada değil, Anadolu’nun bazı şehirlerinde de önemli eserler inşa etmişleridir. Bu durum buradaki sanatkârların Anadolu’da meşhur olduğunun ve eserlerinin beğeni topladığının göstergesidir.

442 _{Beyhan Karamağaralı, a.g.e., s. 86-99.}

IV. BÖLÜM

AHLAT’TA İMAR FAALİYETLERİ

Ahlat, Ortaçağ döneminde kültür, medeniyet, ticaret, bilim ve sanat alanında olduğu gibi imar faaliyetlerinde de Anadolu’nun önde gelen şehirlerinden biri olmuştur. Özellikle Ahlatşahlar Devleti döneminde devletin yöneticileri ve emîrleri imar faaliyetlerine önem vermişlerdir. Bu bağlamda II. Sökmen (1128-1185)’in hanımı ve ayrıca Saltuklu Devleti hükümdarı İzzeddin Saltuk (1132-1168)’un kızı olan Şah-Bânû Hatun’un önemli bir yeri vardır. 1164 yılında Ahlat’ta meydana gelen büyük bir yangında büyük bir tahribat meydana gelmiş, birçok dükkanın ve evin harab olmasına neden olmuştu. Bu tahribat dolayısıyla Şah-Bânû Hatun, büyük bir imar girişiminde bulunmuştur. Bitlis şehrinin kapısındaki gelişigüzel yapılmış bütün ahşap köprüleri büyük paralar harcayarak beton ve kireçten yaptırmıştır. Yeni köprüler de inşa eden Şah-Bânû Hatun, Bitlis şehri geçidindeki bütün yolları da yeniden yaptırmıştır. Bitlis’te benzeri görülmemiş bir geçit yolu yaptırmış bu geçidin altında yaklaşık 300 hayvanın yükleri ve sahipleri ile birlikte konaklayabileceği bir han yaptırmıştır.443 _{Şah-Bânû Hatun’un bu imar girişimleri bölgedeki sosyal ve ticari} hayatın canlanmasına ve Türk kültürünün gelişmesine katkı sağladığını söylemek mümkündür. Ahlatşahlar, Ahlat’ta imar faaliyetlerine çok önem vermiş, bunun için büyük harcamalarda bulunmuşlardır ancak ne yazık ki Ahlatşahlar döneminden günümüze mimarî eser intikal etmemiştir. Bunun en büyük nedeni Ahlat’ta sık sık meydana gelen doğal afetler, Ahlat’ın sürekli saldırılara maruz kalması ve son olarak Anadolu’daki birçok şehrin yıkılmasına neden Moğol saldırılarıdır.

Ahlat, Ortaçağ döneminde mimarî eserleri ve daha önce bahsettiğimiz sanat ustaları açısından da önemli bir yere sahiptir. Ahlatlı mimarlar ve ustalar sadece kendi memleketlerinde değil, Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde birçok medrese, cami kümbet, türbe gibi mimarî eserler inşa etmişlerdir. Örneğin Konya Alaaddin Camii’nin

443 _{İbnü’l Ezrak, Meyyâfârikin Tarihi ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı), (Araştırma, İnceleme ve}

Notlarla Çeviren: Ahmet Savran), Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayını, Erzurum 1992, s. 144.

minberi, Sivas Divriği Ulu Camii ve Dârüşşifası, Gevaş’taki Hâlime Hatun Kümbeti, Tercan’daki Mama Hatun Türbesi ve Kayseri-Nevşehir yolu üzerinde bulunan Alay Han, Ahlatlı ustalar tarafından yapılan mimarî eserlerdir.444

Kaynaklardan elde ettiğimiz bilgilere göre Ahlat’ta inşa edilen mimarî eserler çoğunlukla kaleler, camiler, kümbetler, köprüler, hamamlar ve mezar taşlarından oluşmaktadır.